Халкъны жашауун женгиллетиуге, Россей бла культура байламлыкъланы кючлеуге себеплик этгенле

Малкъар Россейге къошулгъанлы  - 193 жыл

Патчах Россей  аны къауумуна кирген халкъланы ичинде интеллигенцияны ёсдюрюуге, аланы болушлукълары бла регионлада къыраллыкъны кючлеуге уллу магъана бергенди.   Патчах къырал регионлада   къан тёгюуню, урушну, къазауатны болушлукълары  бла тохташалмазлыгъын ангылап, аны орунуна  мамыр мадарланы хайырланыугъа кёчеди.

Абайланы Кучукну жашы Мисост (1857—1928) биринчи таулу тарыхчы-этнограф, публицист болгъанды. Аны баш илму иши «Малкъар» деген очеркде  халкъны этногенезинден башлап, культурасыны, жашау халларыны юслеринден толу шартла жыйышдырылгъандыла.  

Мисостну атасы Кучук патчах аскерни офицери эди, алай ол жашына жаланда 7 жыл толгъанда ёлгенди.   Мисост Нальчикде тау школну бошайды, ызы бла Владикавказда биринчи гимназиягъа киреди.  Ол   аскерде къуллукъ этгенди, Терк эм Къобан  областьлада тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенди, Тёбен-Малкъар жамауатны старшинасына да сайланнганды.  «Жандауурлукъ жамауат» деген организацияны башламчыларындан бири эди. Жыйылгъан ахчагъа уа окъургъа сюйген къызчыкълагъа хакъсыз школ ишлегенин айтырчады.  

Мисост халкъны къарангылыкъдан чыгъарыугъа, билимни жайыугъа, элледе школла, училищеле ачаргъа кереклисине эс бурады. Энчи магъананы  къызланы  окъутуугъа  бергенди. Анга уа аны къызлары Гошаях, Сафият, Жаннет эм Фатима Нальчикде тиширыулагъа ачылгъан школну бошагъанлары да шагъатлыкъ этеди.  Жангыз жашы Исмайыл а Киевде университетни медицина факультетин бошап, Къабарты-Малкъарда саулукъ сакълау системаны айнытыуну башламчысы болгъанды.   Ол къыйын усталыкъны сайлагъанды – жукъгъан аурууланы багъыуну.   

Абайланы тукъум  да бергенди миллетге, къыралгъа жарагъан уланла. Сёз ючюн Канукну жашы Асланбек (1816-1868 жж)   Георгиевский училищеде окъугъанды, Кавказ-Тау полуэскадронну лейб-гвардиясында къуллукъ этгенди.   Моздок къазакъ полкну къауумунда уа Шимал Кавказда урушха къатышханды. Россей къыралгъа къуллукъ этгени ючюн ол даражалы къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгенди, ол санда Сыйлы Аннаны орденини 4-чю даражасына.  

Асланбекни атын Кавказгъа, битеу Россейге да аны жашы Солтанбек белгили этгенди. Ол биринчи кавказлы къыл къобузчу, композитор,    устаз болгъанды. Солтанбекни Нальчикде школну бек иги бошагъан сохтаныча Ставропольда гимназиягъа жибередиле. Мында ол биринчи кере скрипканы эшитеди эмда бу сейир инструментге сюймекликни ахыр солуууна дери унутмагъанды. Биринчи скрипканы да жаш кеси къоллары бла къурагъанды.     

Къабарты округну башчысы князь Орбелиани Солтанбекни макъамгъа итиннгенине бюсюреп,  таулу жашны Санкт-Петербургда  ачылгъан консерваториягъа алырларына тилекле жазгъанды. Мында экзаменлени кезиуюнде уа бир сейир иш болгъанды.  Комиссияны къауумуна   аты битеу дуниягъа айтылгъан скрипач Генрик Венявский  киргенди. Ол Солтанбекге скрипканы берип, ойнарын тилейди. Ол а: «Биринчи сен сокъ, мен а ызынгдан къайтарырма»,-дейди. Венявский бир бири ызындан бир ненча къыйын макъамланы кёргюзтеди, Солтанбек, сагъыш да этмей, аланы тюзюнлей къайтарады. Ноталаны билемисе  деген соруугъа уа: «Къаллай нотала, угъай. Эшитгеними къайтарама»,-деп жууаплайды.

Венявский таулу жашны   кеси юйретген къауумгъа алады. Ол  битеу дуниягъа белгили композитор Чайковский бла бирге окъугъанды. Алай ахча жетишмегени ючюн жашха консерваторияны къоюп, аскер къуллукъгъа кирирге тюшеди.  Ол Терк къазакъ округну Сунжа полкунда къуллукъ этгенди, алай музыкагъа сюймекликни   унутмагъанды, концертле берип, Нальчикде Владикавказда скрипканы сюйгенлени кёллерин алып тургъанды.

Абайланы Солтанбек миллет макъамланы аранжировкасы бла кюрешгенди. Ол    «Русские мотивы», «Мотивы горцев Терской области», «Утро в горах», «Обедня»,  «Горный марш» деген макъамланы авторуду. Жарсыугъа, аны къол жазмалары сакъланмагъандыла.