Тилекле эшитилмеген, жууапла табылмагъан жылла

Кёчгюнчюлюк… Аны ачылыгъын мингле бла инсанлагъа сынатханла 1944 жылда 17 мартда къысха заманны ичинде жангы бёлюм къурагъан эдиле. Ол къауумгъа киргенлени борчлары кёчюрюлгенлеге контроль этиу эм аланы иш бла жалчытыу болгъанды.

Бёлюм 2 225 000 адамгъа къарай эди. Ол санда 666 минг кулакга чыгъарылгъан байла, 589 минг немисли, 496 минг чеченли бла ингушлу, 68 минг къарачайлы, 38 минг малкъарлы, 225 минг кърым татарлы эм 98 минг къалмукълу. Битеу кёчюрюлгенле 6 союз республикада, 7 автоном республикада, 5 крайда эмда ол замандагъы РСФСР-ны 23 областында орнатылгъан эдиле.

НКВД-ны жангы бёлюмю аланы иш бла жалчытыргъа борчлу болгъанды. Алай бла халкъны эл мюлкде бла промышленностьда урунургъа тохташдыргъан эдиле. Тарых шартлагъа кёре ол колхозлагъа бла совхозлагъа битеу кёчюрюлгенлени жарымындан асламын юлешгендиле. Бир миллиондан кёбюрегине уа къурулушлада бла промышленностьда ишлерге тюшгенди. Сёз ючюн, Къыргъызгъа тюшген таулуланы эр кишилерини жашауларыны асламы шахталада ётгенди. Саулукъларына анда тюшген заран аланы асламыны жашауларын къысха этгенди.

Архив документледе айтылгъаннга кёре, кулакга чыгъарылгъан байланы жашаулары къайда да онглу эди. Алагъа деп энчи посёлкала болгъандыла. Хар юйюр да энчи юй бла, керекле бла жалчытылыннганды. 1943-44 жыллада Кавказдан кёчюрюлген эмда къурулушлагъа тюшгенлени къадарлары барындан да осал эди. Нек дегенде кёп предприятияланы таматаларыны аллай бир халкъны орнатырча хазыр журтлары болмагъанды. Ол себепден ишчилени юйюрлери жашау этерге келишмеген бараклагъа, жер юйчюклеге, клублада отоулагъа кёчюрюлген эдиле. Бары да тарлыкъдан къыйналгъандыла. Быллай хал алагъа жер юлюшле берип башлагъынчы сакъланнганды. Алай алада юй ишлерча къурулуш кереклени тапхан неден да къыйын эди.

 Адамлагъа юйлеринде къалгъан мюлклери ючюн СССР-ни СНК-ны буйругъу бла мирзеу бериледи. Аны Къазахстаннга тюшгенлени 75 проценти алгъан эди. Бир кюннге адам башындан 140 грамм ун эм 35 грамм крупа бериле эди. Бу норма тёрт айны тургъанды. Ол жумушну юсюнде кёп бузукълукъ этилген эди. Бир-бир жерледе продукцияны белгиленнгенинден аз бергендиле.  Аллай туура болгъан шартла бла байламлы тинтиуле бардырылгъандыла. Дагъыда кёчюрюлгенлеге  тууар малла берирге деп 1944 жылны май айда СССР-ни Наркоммясомолпром указ чыгъарады. Жарсыугъа, аны толтурур амал болмагъанды эм халкъ биягъынлай къурлай къалгъанды…

Сууукъла жууукълаша келген къадарда адамланы къыш кийим бла чалчытыргъа керек эди. Ол жумушлагъа  деп Къыргъызда бла Къазахстанда мингле бла тууар эм къой терилени къыралгъа ётдюргендиле.

Кёчгюнчюле бла байламлы дагъыда бир жарсыу бар эди: юйюрлеринден ажашхан адамла. Келечилерин тас этгенлени саны Къазахстанда 15 мингнге жетгенди. Къыргъызда уа аллайла 3 минг чакълы эдиле. Ол болумну тюзетиу эм ёксюз къалгъан сабийлени сабий юйлеге ётдюрюу бла байламлы ишге энчи магъана берилгенди. Битеу кавказ миллетледен 2253 ёксюз ачыкъланнган эди.

НКВД-ны башда белгиленнген бёлюмюню Къазахстанда 488 энчи комендатурасы болгъанды. Къыргъызда бла Узбекистанда уа аллай жюзюшер орган ишлегендиле. Алай комендантла агентура-тинтиу ишни болушун билмегенлери себепли, борчларын тийишлисича толтуралмагъандыла. Ол кемчиликни кетерир мурат бла алагъа семинарла бардыргъандыла.

Кюз артына жууукъ НКВД-гъа урушда болгъан къызыл аскерчиледен къагъытла келип башлайдыла. Алада кёчюрюлген халкъланы келечилери юйюрлерине, туугъан жерлерине къайтыргъа эркин этерлерин тилей эдиле. Органлада ишлеген бир къауум къуллукъчула Л. Бериягъа аскерчилени тилеклерин къабыл кёрюрге деп письмола да жазгъандыла. Болсада туугъан жерлерине къайтыуну юсюнден а аз да сёз бармай эди. 

Бир-бирле уа Сталиннге да жазгъандыла. Ол санда Совет Аскерни тамата сержанты Таппасханланы Азнауурну жашы Амаш да. Иосиф Виссарионовични аты бла ол 1945 жылны июль айында бу къагъытны ийгенди: «…1941 жылны октябрь айындан  башлап 1945 жылны тогъузунчу кюнюне дери фронтда тасхачыланы бёлюмюне командирлик этип тургъанма. Ата журт урушну 2 даражалы ордени, «За боевые заслуги» эм «За оборону Москвы» деген майдалла бла да саугъаланнганма. Беш къарындаш болабыз.      

Бирибиз урушда ёлгенди. Экисини юслеринден бюгюннге дери бир жукъ да билмейме. Аскерге чакъырылмай жангыз тамата къарындашыбыз  къалгъанды. Бюгюнлюкде анга 60 жылдан атлапды. Жангыз эгечибизни да баш иеси урушда жоюлгъанды. Мени къарындашымы бла эгечими Яникой элден Къыргъызстанны Исси - Куль областында Кутурга элге тюшгендиле. Кёчюрген кезиулеринде ала биргелерине бир жукъ да алалмай кетгенлери себепли, бюгюнлюкде бек къыйналып жашайдыла.

Мен сизге 1944 жылны декабрь айында да бир къагъыт жиберген эдим, эгечиме бла къарындашыма Къабарты-Малкъар АССР-гъа къайтыргъа эркин этеригизни тилеп. Алай НКВД-ны спецпоселенияланы ишлери бла кюрешген бёлюмюню таматасы полковник Кузнецовдан алагъа Кърым АССР-гъа кёчерге жарамайды деген жууап алгъанма. Алай мен аланы Кърымгъа жибериригизни тилемегенме. Мен алагъа юйюрлери бла туугъан жерибизге къайтыргъа себеплик этеригизни излейме…»

Жарсыугъа, быллай къагъытла окъуна болушмагъандыла. Алагъа  суху, терс жууапла къайтаргъандыла. Аны биз бу юлгюде окъуна кёребиз.