Фахмулу кесаматчы, культуролог, алим

Орусбийланы Фатиманы малкъар культурада жери энчиди. Ол сёзню музыканыча эшитиучю эди. Атасыны юсюнден материал жазгъанымда: «Жырча эшитдим битеу тизгинлеринги», - деген эди. Мен ол очерк бла сау ыйыкъ кюрешген эдим.  Артда орус тилде Фатиманы юсюнден ашыгъышлы бир башха материал жазама, аны уа басмаларгъа къоймагъан эди, чийлигин сезип. Сёзню музыкача эшитген, битеудуния литератураны, культураны, энчи философияны да терен билген  Орусбийланы Фатимача экинчи адамгъа тюбемегенме. Ол  культурологияны доктору, «Путь к жанру» (1977ж.), «Карачаево-балкарский фольклор» (1979 ж.), «Портреты и проблемы» (1990 ж.), «Метафизика колеса. Вопросы тюркского культурогенеза» (2003 ж.) китапланы авторуду, «Очерки истории балкарской литературы» (1981 ж.) китапны уа соавторуду.

«Метафизика колеса» китапны тёгерегинде кёп даулашла барадыла. Москвада басмаланнган «Национальный интерес» (№2,2008 ж.) журналда Наима Нефляшева таулу алим тиширыугъа битеу да окъуучуланы атларындан жюрек ыразылыгъын билдиргенди.

Фатима жаланда культуролог тюйюл эди, ол бизни республикада аты айтылгъан жангыз кесаматчы болуп тургъанды. Аны статьялары «Литературная Россия» газетде, «Литературное обозрение», «Литературный Азербайджан», «Эльбрус», «Дон» журналлада басмаланнгандыла.

Орусбийланы къызлары халкъла аралы эм битеуроссей конференцияланы, семинарланы ишлерине тири къатышыучу эди. Бизни республикада хар жангы китапха тынгылы, терен багъа бичген кёп жылланы ичинде жаланда Фатима болуп тургъанды. Бюгюнлюкде Георгий Яропольскийни, Джамбулат Кошубаевни, Бегийланы Абдуллахны, Ёлмезланы Мурадинни, Бабаланы Ибрагимни эм башхаланы  чыгъармачылыкъларын тинтиуде, ангылауда Орусбийланы Фатиматны ишлери бек болушадыла. 

Тамырла

Бахсан ауузу бла Орусбийланы бир бирден айырыргъа онг жокъду, тарых кеси байлагъанды аланы. Халкъны жарыкъландырыр ючюн, кёп къыйын салгъан тау бийлени совет власть, жаулагъа санап, къыргъан эди. Фатиманы аппасы Чёппе Ата журтха къуллукъну баш борчуна санагъанды, орус-япон урушда кёргюзтген жигитлиги ючюн Георгийни жору бла саугъаланнганды. Бу огъурлу адамны илишаннга салып ёлтюргендиле. Алай аны юч жашыны жюреклеринде туугъан жерлерине сюймеклик ёчюлмегенди, ала Уллу 
Ата журт урушну кезиуюнде къанларын-жанларын аямай сермешгендиле.

Фатиманы атасы Ануарны Азиягъа кулакныча 1936 жылда  кёчюргендиле, ол Ташкент областьны «Баяут» совхозуна тюшген эди.
Къалай-алай болса да, анда бийик экономика билим алгъанды. Фатима
1941 жылда туугъанды, атасы уа урушха кетгенди. Десант аскерледен келген письмоларын юй бийчеси Фатиманы жастыкъ тюбюне салып тургъанды.

Урушдан къайтханындан сора иш кёллю таулу жашны, терк окъуна эслеп, совхозну бир бёлюмюню таматасы, ызы бла уа тёрт совхозну биригиуюню генеральный директору этген эдиле. Бир ушагъыбызда Фатима атасыны юсюнден айтханларын жазып къойгъан эдим: «Манга атам «старшина» деучю эди. Бизни юйге алыкъа ток тартылмагъан эди да, мен тырман этгенлей, атам тракторну движогундан гитче электростанциячыкъ этген эди.

Сегизжыллыкъ школну бошагъанымлай, мен орта билим алыр ючюн, ол Андижанда юй сатып алгъан эди. Сау къадарында манга не заманда да билеклик этип тургъанды. Ол жыллада Азияда кёчюрюлген интеллигентле кёп эдиле.Атам бла бирге совхозда ишлеген къуллукъчула чюйютлюле болгъанлары эсимдеди. Баяут элде малкъарлыла, осетинлиле, къарачайлыла, кърым татарлыла жашагъан орамла эсимде къалгъандыла. Атамы тёрт совхозну биригиуюне генеральный директор этгенлеринден сора бизни эркин юйге кёчюредиле: уллу арбазыбызда гюлле, жюзюм да ёсе эдиле».

Школну бошагъандан сора Фатима Орта азиялы къырал университетни филология факультетине киреди. Ол жыллада битеу халкъ поэзиягъа жан атхан кезиу болгъанды.Поэтлеге тынгыларгъа, шёндю эстрада артистлегеча, уллу залла жыйылгъандыла. «Мамукъну жыя туруп, студентле Есенинни, Къулийланы Къайсынны, Евтушенкону, Ахмадулинаны, Рождественскийни окъугъанлары бюгюнча кёз аллымдады. Ма алай мени жашауума уллу поэзия эм анга сюймеклик кирген эди».

Сынаула 

Университетни бошагъандан сора Фатима Баку шахардан инженер Тимур Абисалов бла юйюр къурайды. Жашчыкъ тууады. Жаш ата бла ана Москвада аспирантурагъа киредиле: Фатима Горький атлы дуния литератураны институтунда, Тимур а СССР-ни Къурулуш министерствосунда железобетонну илму-излем институтунда. Ол студент жылла битеу да жашауларында эм игиле эдиле. Музейледе жангы кёрмючле, театрлада премьерала, Литератураны ара юйюнде бардырылгъан ингирле-барысына да заман таба эдиле Фатима бла Тимур. Экиси да насыпларына къууанып тургъанлай, эшиклерин къыйынлыкъ къагъады.

Тёртжыллыкъ жашчыкълары гриппден ауругъандан сора, къалай эсе да, мыйысында бир зат ёседи. Балачыкъны баш сюегин кесип, ол ёсген затны Бурденко атлы институтда кетередиле. Ызы бла Морозовская больницада облучение этедиле. Сормай келген къыйынлыкъ Фатиманы тобукъландырмагъанды, ол кючлю болургъа кюрешгенди. Жашчыкъны операция этген кюнледе Фатима кандидат диссертациясын къоруулайды. Ол хар зат да иги боллугъуна, насып къаласы да оюлмазлыгъына ийнаннганлай тургъанды.

Алай башына этилген операциядан сора жашчыгъы сокъур болады. Кюнню бир кёрген адам, айхай да, кюнню ёчюлгенине къыйналып юйренеди. Фатиманы жашы сокъурлагъа школну, ызы бла Кисловодскеде училищени бошап, Къарачайда массажист болуп ишлегенди.Алай отузжыллыгъында жашаудан кетгенди. Фатиманы жаланда бир зат жапсарыучу эди: жашы ызсыз къурумагъанды, къызы  барды.

Тимур бла Фатима бирге беш жыл жашагъанларындан сора жыйырма жылны айырылып тургъандыла.Алай къадар дагъыда бир кере тюбешдирген эди экисин да. Ахыр  жыллада Тимур Фатиманы таяныр ташы, базыннган билеги болуп тургъан эди. Айхай, пневмониядан ауругъанында, врачла тюз диагноз салалмай, гриппден багъып тургъандыла аны. Алай бла Тимур замансыз жашаудан кетгенди.

«Метафизика колеса» 

«Метафизика колеса» деген Тюрк дуниягъа жораланнган китабын жазгъанда, Фатима бу жангы темагъа толусунлай кетген эди. Культура байламлыкъ жаны бла программагъа кёре, Турцияда сегиз ай туруп, архивледе бек уллу иш бардыргъанды. Бу китап аны жангыдан жашаугъа къайтаргъанды дерчады, нек дегенде жашы ёлгенден сора ол бек тюнгюлген эди. Чыгъармачылыкъ иш жюрегин кюйдюрюп баргъан ачыуун бир кесек сел этген эди.

Фатиманы бу китапны юсюнден айтханлары да дефтерлеримде сакъланнгандыла.«Нек башлагъан эдим мен «Метафизика колеса» китапны жазып? Жарсыугъа, шёндюгю дуния  Европада цивилизациягъа аслам эс бурады. Алай западны философиясында болгъан хар зат востокну философиясында да барды! Аны юсюнден Ницше, Гёте, Юнг, Гердер да жазгъандыла. Западны философиясы башдан жаратылгъан затды, анга китап фантомла жукъгъандыла, аны ууландыргъандыла. Востокну философиясы уа практикадан, жерден жаратылгъанды.Тюрклюле жашауну чархы къайры барса да, аны ызындан барадыла.

Ала жашауну башларында къурагъан законлагъа бойсундурургъа бир заманда да кюрешмегендиле, жашаугъа бойсунуп къалгъандыла. Чингизханны, Тамерланны оюмларына кёре, къыралгъа бир адам башчылыкъ этерге керекди. Бу юлгю бла жашагъан жер башында бек кючлю къыралла болгъандыла. Запад а демократияны излейди. Парламентаризм, кенгешчиле - кёресиз да, бир оюм, бир баш угъай, кёп оюмла, кёп адамла башчылыкъ этерге керекдиле къыралгъа. Къабарты-Малкъарда бир-бир алимле манга: «Сен муслийманланы христианлагъа, тюзде жашагъанланы тауда жашагъанлагъа къажау этесе»,-дегендиле. Ала ангылаялмагъандыла: «мен къажау этмейме, жер башында бир бирлерине ахырысы бла да ушамагъан эки дуния болгъанын кёргюзтеме: Запад-Восток».

Эркинлик

Орусбийланы Фатима жаланда бир эркинлигин къорууларгъа кюрешгенди: сайлагъан усталыгъына къуллукъ этиуню. Алай миллет республикада кесаматчы болургъа бек къыйынды. «Литературная Россия» газетде «Не слепок, не бездушный лик» деген статьясындан сора анга бизни жазыучуларыбыз сууукъ кёзден къарап башлагъан эдиле. Кесаматчыны оюмуна кёре, Къулийланы Къайсын бизни поэзиябызда революция этгенди: табийгъатха жан салгъаны бла. Алай башха жазыучуланы чыгъармаларында керекли, керексиз жерде да ташха, терекге, черекге да тил чыгъып къалгъанын адабиятчы терсге санагъанды.

Ол малкъар литератураны кемчиликлерин битеу да къыралгъа белгили этгенине ыразы болмагъандыла.Малкъар литературада «адам эм табийгъат» теманы бек биринчи Фатима сюзгенди. Алай бир-бирле аны ишлери бла бек уста «хайырланнгандыла», аны оюмларын кеслериникича кёргюзтюп.
Уручу жазыучуладан бири: «Орусбийланы къызлары уллу адамды, менден ким не зат кёчюргенди деп, аллай гитче затчыкълагъа эс бурлукъ тюйюлдю»,-дегенди.

Энчилик 

Фатима, не бек сюйсе да, башхалагъа къошулуп, ала айтханны къайтараллыкъ тюйюл эди, аны энчилиги нени да хорлап къоя эди. Жаны, акъылы да бишген, хар затны ангылагъан, сезген адам болгъаны кимге да баям эди. Сёз ючюн, шёндюгю малкъар поэзияда силлабо-тониканы кёпле уллу жетишимге санайдыла. Аны оюмуна кёре уа, орус тилге келишген техника бизге ахырысы бла да келишмейди. Бизни республикада театрла репертуарыбызда миллет драматургия да болсун деп, сахнада къарыусуз пьесаланы да саладыла.Фатиманы акъылы уа: драматург кесибизникиди деп, къарыусуз пьесаны алыргъа керекмейди, тюз малкъар халкъны жашаууну юсюнден жазылгъанча, битеудуния литературада кёп пьесала бардыла.

Орусбийланы къызлары къарачай-малкъар жомакъланы юсюнден сейирлик монография да жазгъан эди. Бу ишде да ол эм биринчи болгъанды. Жомакъ жыйымдыкълагъа ал сёз жазылгъан болмаса, алыкъа бу сейирлик жанрны юсюнден илму иш анга дери жазылмагъан эди.

Къанны бла жанны тюрлендирген бек къыйынды. Орусбийланы Фатима жашауда, чыгъармачылыкъ ишинде да жангыз эди. Ниет кючю ол жангызлыкъны кётюрюрге болушханды. Уллу адамла, керти адамла ким манга таянчакъ болсун деп излемейдиле.Ала кеслери таянчакъдыла: культурабызгъа, жашауубузгъа да.