Къарачай-Малкъар тилни фразиология сёзлюгюнден

Жарашууланы Зайнаф, Чыпчыкъланы Къоналийни къызы, жарашдыргъан къарачай-малкъар тилни ангылатма фразеология сёзлюгюн андан  ары басмалайбыз. Сёзлюк къарачай-малкъар тилни шатык, ётгюр, сезимли айтылыуларын билирге сюйген халкъ асламлагъа, тил илмуну усталарына, жазыучулагъа, журналистлеге, басмада, радиода, телевиденияда ишлегенлеге уллу себеплик этери баямды.
Алайды да, газет окъуучуларыбызны аланы бир къаууму бла шагъырей этерге сюебиз.

БАГЪЫР ШАЙ БАГЪАСЫ (болмазгъа) Багъыр шайгъа саналмазгъа д.а.к.). Магъанасыз, хайырсыз болургъа.

БАГЪЫРЫ АЧЫЛЫРГЪА Затны чийи чыгъаргъа.

БАЗАР БЕТИН АЛЫШЫНДЫРМАЗГЪА (Юй жашаудан.) 1. Затны, кийимни жангылай, ариулай тутаргъа. 2. Тюрлендирмезге.

БАЗАР БЕТИН АЧАРГЪА Затны ариу этерге, жылтыратыргъа.

БАЗМАН КЪАЙСЫ ЖАНЫНА ЖЕНГСЕ, МАМУ ДА АРЫ МИНЕ ЭДИ (къарач.) Биреу айтхан жанлы бола эди деген магъанада.

БАЙДАН БЕЛИ ИЙИЛМЕГЕН [адам]. Уллу байлыгъы, ырысхысы болгъан адам.

БАЙРАКЪ БОЛУП (къалыргъа) Кёрюнюп тургъан, таукеллик белги болургъа

БАЙРАКЪ ЭТЕРГЕ (къарач.) (иш бла байламлы) Биреуню, бир затны юлгюге тутаргъа, артыкъ сый берирге.

БАЙРЫМ АДАКЪА КИБИК (кийинирге) (масхара) Къолан, ушагъыусуз кийинирге.

БАКЫ БОЛУРГЪА (этерге) Бек бай болургъа (этерге).

БАЛ БЛА ЖАУ КИБИК ЖАШАРГЪА  (Юй жашаудан.) Жарашып, татлы жашаргъа.

БАЛ КЪАПХАН КИБИКДИ 1. Уллу къыйынлыкъны къатында гитче къыйынлыкъ ауур кёрюнмейди. 2. Бир зат хычыуун окъунады деген магъанада.

БАЛ ТАТЛЫКЪСЫНДЫРЫРГЪА (татдырыргъа, татыу этдирирге) 1. Бир затны сюйюп ашаргъа, ичерге. 2. Ишни уллу сейирсиниулюкде, сюйюп этерге.

БАЛ ТУТХАН БАРМАГЪЫН ЖАЛАЙДЫ (Нарт сёз.) Этген ишинден къошакъ хайыр алады деген магъанада.

БАЛАКЪА АЛДЫРЫРГЪА (урулургъа) (эски) Аркъасына тамгъа салдырыргъа (къызгъан темир бла).

БАЛАН БАРМАКЪ Къолну (аякъны) баш бармагъыны жанындагъы бармакъ.

БАЛДЫРЫКЪ ЭТМЕЗГЕ Кесин аямазгъа, букъдурмазгъа.

БАЛТАНЫ САБЫ КЪОЛГЪА ТИЕРГЕ (къолгъа этерге) (Юй жашаудан.) Ишни бек керекли, магъаналы кесегин тамамларгъа.

БАЛТАСЫ (чалгъысы) ТАШХА ТИЕРГЕ 1. Биреуню иши къуранмазгъа, кырты болургъа, оюлургъа. 2. Биреу мудахланыргъа, жарсыулу болургъа.

БАЛЫН ЭМИП, БАЛАУУЗУН АТАРГЪА Биреуню ишлетип, тюгендирип къояргъа.

БАРАМТА ЭТЕРГЕ Бир затны бийлерге, башхалагъа эркинлигин бермезге.

БАРДАН ЖОКЪ БОЛУРГЪА 1. Биреуню, бир затны аты, саны болуп, хайыры, магъанасы болмазгъа. 2. Тууарылып, бузулуп къалыргъа. 3. Адам ёлюп кетерге. 

БАРДЫ-КЕЛДИ СОРУРГЪА (сураргъа) Биреуню саулугъун, жашауун сураргъа.

БАРМАГЪЫН КЪАБАРГЪА (Юй жашаудан.) Не этерге билмей, армау болургъа, апчыргъа.

БАРМАГЪЫНДАН БАЛ ТАМГЪАН, ЧЫНДЫСЫНДАН ЖАУ ТАМГЪАН [адам] 1. (Юй жашаудан.)Мадарлы, хунерли, жигит адам. 2. (Юй жашаудан.) Иш усталыгъы болгъан, хунерли адам.

БАРМАГЪЫНГЫ АУУЗУНА САЛМА Айтырындан артха турмагъан, кишиге бет этмеген адамны юсюнден.

БАРМАКЪ БАСАР (кирир – къарач.) ЖЕРИ БОЛМАЗГЪА (къалмазгъа) Бек аз жерчикни юсюнден айтылады.

БАРМАКЪ ЧЮЙЮРЮРГЕ Биреуню хыликкя этерге, къогъузтургъа.

БАРМАКЪГЪА ЧЁРГЕМЕЗГЕ Къарыуламазгъа, эсге алмазгъа.

БАРЧЫ-КЕЛЧИГЕ ЖЮРЮГЕН [адам] Биреуню шапалыгъын, ууакъ жумушун этген адам.

БАРЫ БИР Башхалыгъы жокъду деген магъанада.

БАРЫП ТОХТАГЪАН [адам, за] Бир адамны не ишни бек бийик ахшы не да аман жаны. 

БАСАР ТАШЫН ТАНЫМАЗГЪА Адам бек къууаннганда не да жарсыгъанда, жюреги къозгъалгъаныны юсюнден айтылады.

БАСЫУЧУНУ КЪЫСЫУЧУСУ [адам] (жамауат жашаудан) Къуру да биреуленни жанына болуучу, биреуню терслигин жулуучу, букъдуруучу адам.

БАТАГЪАГЪА АШЫРЫРГЪА (къарач.) Ёлтюрюрге, къабырлагъа салыргъа.

БАУУР БЕРИРГЕ, БАУУР ТЁБЕН БОЛУРГЪА (бауур тёбенинден тюшерге, ауаргъа) Бети жерге айланып болургъа (жатаргъа, жыгъылыргъа, тюшерге).

БАУУРУ БЛА БАРЫРГЪА (сюркелирге, жюрюрге д.а.к.) 1. Не къыйын болса да, ишден артха турмазгъа, къолгъа таукел алыргъа. 2. Сюркелип барыргъа.

БАУУРУН БАУУРУНА ЖЕТДИРИРГЕ Къучакълашыргъа.

БАУУРУН ЖЫЛЫТЫРГЪА Ачыкъ отха жылыныргъа.

БАУУРУНДАН АЙЫРЫРГЪА Анасындан сабийин айырыргъа.

БАХЧАСЫНА ТАШ АТАРГЪА (атдырыргъа) Биреуню къагъып, масхаралап сёлеширге.

БАШ АЛДАМАЙ (бурмай) [ишлерге] Уллу кёллю болмай, алжамай ишлерге.

БАШ АМАЛЫН КЁРЮРГЕ Биреу кесини къайгъысын, жашау оноуун этерге.

БАШ АТАРГЪА (уучуланы тилинден) Бир жары кетерге, башын къутхарыргъа (бир ишден, затдан).

БАШ-АЯКЪ САЛЫРГЪА Биреуге жалыныргъа, тилекчи болургъа.

БАШ БАШЫНЧА (санаргъа, айтыргъа) Къыйырдан тутуп, хар бирин.

БАШ БЛА КИРИП, ТЮП БЛА ЧЫГЪАРГЪА (Юй жашаудан.) Тюрлю-тюрлю амалла бла айтханын этдирирге.

БАШ ЖЮРЮТЮРГЕ Жашау эте билирге.

БАШ ЖУЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Терслигин, айыбын юсюнден атаргъа.

БАШ ИЕРГЕ 1. Биреуге бой салыргъа. 2. Башын энишге этип саламлашыргъа. 3. Уялыргъа.

БАШ КЕЧИНДИРЕ АЙЛАНЫРГЪА Кесини жанын сакълар ючюн, андан башха борчу болмай, бугъуп жашаргъа, абирекге чыгъаргъа д.а.к.

БАШ КЁТЮРТМЕЗГЕ 1. Биреуге айып, бедиш этерге. 2. Азап чекдирирге, къыйынлыкъ берирге. 3. Эшикге чыгъаргъа онг болмазгъа (жауундан, желден...). 4. Бир тюрлю эркинлик, тынчлыкъ бермезге, сёзсюз бой салдырыргъа. 

БАШ КЁТЮРЮРГЕ 1. Баш эркинлик ючюн сюелирге, башын къорууларгъа. 2. Душманнга къажау сюелирге онг табаргъа.

БАШ КЮН БЛА БОШ КЮН (сайын) Хар заманда, тохтамай, дайым.

БАШ КЪАГЪАРГЪА Биреу, жукъусу келип, теке къалкъыу этерге.

БАШ КЪАЙГЪЫЛЫ БОЛУРГЪА Биреу жанына къоркъуулу, къыйын болумгъа тюшерге.

БАШ КЪУСАРГЪА Мирзеуле, тирликле чагъып, гагу, бюртюк этерге.

БАШ МАДАРЫН КЁРЮРГЕ Биреу кесини жанын сакълауну къайгъысын, мадарын этерге.

БАШ ОНОУУН (мадарын) ЭТЕРГЕ Жашны, къызны юйюрлендириуню оноуун этерге.

БАШ СУГЪАР ЖЕР Юй, жашаргъа жараулу мекям.

БАШ ТЁБЕН (тикки) БОЛУРГЪА 1. Уялгъандан, башын энишге иерге, ийменирге. 2. Мудахланыргъа, ачыулу болургъа.

БАШ ТУТАРГЪА Башхаладан артха къалмай кечинирге.

БАШ УРУРГЪА 1. Биреуге намыс этерге, аны багъалагъанын кёргюзтюрге. 2. Саламлашханын башы бла билдирирге. 3. Жалыныргъа, тилерге. 4.Бек ыразы болургъа.

БАШДА КЪАЗАН КЪАЙНАТЫРГЪА Бир зат эрикдирирге, жалкъытыргъа, къыйнаргъа.

БАШДАН БАШХА БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Адамла бир бирден урушуп, тюйюшюп айырылыргъа.

БАШЛЫ-ТЮПЛЮ БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Къыйынлыкъгъа, хатагъа, палахха тюберге. 

БАШСЫЗ-АЯКЪСЫЗ (башсыз-тюпсюз) БОЛУРГЪА (этерге) Белгисиз тас болургъа (этерге).

БАШСЫЗ (къалгъан) КЪАТЫН (тиширыу) Баш иеси болмагъан тиширыу.

БАШТЁБЕН БОЛУРГЪА Адам шургулу, мудах болургъа.

БАШХА БАРАДЫ Къылкъыярды, бек жютюдю [бичакъ, жюлгюч, къама].

БАШЫ (ким) АЙТХАННГА ТЮШЕРГЕ Иш биреу айтханча болургъа, ол айтханнга тюберге.

БАШЫ-АЯГЪЫ КЁРЮНМЕГЕН [иш] Тауусула билмеген, кёп (иш, башха зат).

БАШЫ (кимни) АЯГЪЫНА ЖЕТМЕЗГЕ Экеуленни адамлыкъ даражалары арталлыда келишмезге, тенг болмазгъа.

БАШЫ БАУЛУ [зат, адам] 1. (Юй жашаудан.) Биреуню кесини энчи, кишини дауу болмагъан заты. 2. (Юй жашаудан.) Эрге бармагъан, къатын алмагъан, кеси башына эркин адам.

БАШЫ БЛА АТЛАРГЪА (ауаргъа, озаргъа) Биреуден онглу болургъа.

БАШЫ (баш токъмагъы) БЛА ОЙНАРГЪА Биреуню хыликкя этерге, намысын сындырыргъа.

БАШЫ БЛА СЕКИРИРГЕ Тамата айтхандан башха тюрлю иш этерге.

БАШЫ БЛА ЭТЕРГЕ Зауукъ этдирирге, ёрге къаларгъа.

БАШЫ ДАМЫРГЪА КЪАЛЫРГЪА (къарач.) Биреу айыплы, бедишли болургъа.

БАШЫ ЖАСТЫКЪГЪА ЖАРАШМАЗГЪА Биреуню тынчлыгъы болмазгъа, жукълаялмазгъа.

БАШЫ КЕТЕРГЕ (кетип барыргъа) Башы асыры ауругъандан сагъыш этерге къоймазгъа, тынчайтмазгъа.

БАШЫ КЁКГЕ ЖЕТЕРГЕ (жетдирирге) 1. Чексиз къууаныргъа. 2. Биреу бла ёхтемленирге.

БАШЫ КЪАЗАН БОЛУРГЪА (къазан таууш этерге) Биреуню башын сагъыш басып, не этерин билмезге.

БАШЫ КЪАЛГЪАН ЖЕРГЕ (кетерге, жайылыргъа д.а.к.) Къайры болса да, белгисиз жерге кетерге.

БАШЫ КЪАТЫШЫРГЪА Асыры сагъышдан кереклисича оюм эталмазгъа.

БАШЫ ОРУНУНА БОЛСУН! Малынгы орунуна кесинг жаша деген магъанада.

БАШЫ САУДУ [адамны] Айтылгъан затны ол да биледи, шагъатлыкъ этерикди деген магъанада.

БАШЫ (барып) ТИЕРГЕ Кеси сынагъынчы, ишни оюмлап билалмазгъа.

БАШЫ ТУЛУКЪ (хайран) БОЛУРГЪА Биреу сагъышдан, къайгъыдан тели болгъанча болургъа.

БАШЫ ТУТАРГЪА (къысаргъа – къарач.) Биреуню баш аурууу тутаргъа.

БАШЫ-ТЮБЮ БЛА БЕРИРГЕ (къарач.) Бир затны хакъсыз, алайлай берип къояргъа.

БАШЫ ТЮБЮНЕ АЙЛАНЫРГЪА Къатыш болургъа, бузулургъа, терсине кетерге (иш, жашау).

БАШЫ ЧЫРДЫ СЫЙПАРГЪА [адамны] (Юй жашаудан.) 1. Адам бийик ёсюмлюдю, бийикди деген магъанада. 2. Адам ол ишни этерге асыры къартды деген магъанада.

БАШЫМ АЛТЫН ЭТЕГИНЕ КЪОР (къурман) БОЛСУН! Сени ючюн ёлейим деген магъанада.

БАШЫМА БЁРК КИЙМЕМ Кесими эр кишиге санамам.

БАШЫМЫ КЁБЕДИ? (хыны) Эриннгенми этеди, бир да эринмесин деген магъанада.

БАШЫН (баш) АЛДАМАЗГЪА (къарач.) Ишлеп, кесин кечиндирирге.

БАШЫН АЛЫРГЪА (алып айланыргъа, алып кетерге, къачаргъа д.а.к.) 1. Сёз бла башын жулургъа. 2. Уллу къыйынлыкъдан, зарауатлыкъдан къутулургъа. 3. Кеси къайгъысында болургъа, киши къайгъылы болмазгъа.

БАШЫН АТАРГЪА Биреу бир жары чабып кетерге.

БАШЫН АУЛАРГЪА 1. Сёзню, ишни тасхасын бермезге, ачыкъламазгъа. 2. Кёплени кеси оноуунда жюрютюрге, кесине бой салдырыргъа.

БАШЫН БУРУП КЪАРАМАЗГЪА Биреуню юсюнден къайгъырмазгъа, эс бурмазгъа.

БАШЫН ЁРГЕ КЁТЮРТМЕЗГЕ (тутдурмазгъа) Къыйынлыкъ берирге, басынчакъларгъа.

БАШЫН ЁРГЕ ТУТАРГЪА Кесин бирсиледен игиге санаргъа, менсинирге, махтанчакъ болургъа.

БАШЫН ЖАРАШДЫРЫП (жашаргъа) Адамла бла, юйде жарашып жашаргъа.

БАШЫН ЖАСТЫКЪГЪА САЛМАЗГЪА 1. Арталлыда жукъламазгъа, жатмазгъа. 2. Ауруп жатмазгъа.

БАШЫН ЖЮКГЕ САЛЫРГЪА (къарач.) (Юй жашаудан.) Уллу тёлеу ючюн борчлу болургъа.

БАШЫН КЪАБЫР КЪАНГАГЪА ТЮЕРГЕ (дин) Биреу ахыратда да ыразы бола болмаз (бир ишге), къыйнала болур деген магъанада.

БАШЫН КЪАЗАН ЭТЕРГЕ (Юй жашаудан.) Бир зат адамны сагъышландырыргъа, къайгъы этдирирге.

БАШЫН КЪАЙНАТЫРГЪА Бир зат кимни болса да башын аурутургъа, эрикдирирге.

БАШЫН КЪАРА КЮН КЪЫСАРГЪА Амалсыз болургъа, къыйналыргъа.

БАШЫН КЪАРА ТУМАН БАСАРГЪА Уллу, къыйын сагъышлы болургъа, жарсыуу къурумазгъа.

БАШЫН-КЪАШЫН ТЮЕРГЕ Биреуню сёзюн, ишин онгсунмазгъа, мудах къараргъа.

БАШЫН КЪАШЫРГЪА ЗАМАН ТАПМАЗГЪА (заманы болмазгъа) Биреуню арталлыда бош заманы болмазгъа.

БАШЫН КЪАШЫТЫРГЪА Биреуню амалсыз этерге, тикге тыяргъа.

БАШЫН КЪАЯДАН АТАРЧА БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Биреу, этер амалын тауусуп, жашаусуз болургъа.

БАШЫН КЪОЛУНА АЛЫП (айланыргъа) Абирекге чыгъып, бугъуп, къачып (айланыргъа).

БАШЫН КЪУТХАРЫРГЪА Кесин хатадан, къыйынлыкъдан сакъларгъа.

БАШЫН ОТХА СУГЪАРГЪА (сукъдурургъа) Биреу кимни болса да уллу къыйынлыкъгъа къалдырыргъа, жангылтыргъа.

БАШЫН САКЪЛАРГЪА 1. Къыз намысын сакъларгъа. 2. Биреу жанына, жашаууна сакъ болургъа. 3. Малланы санларын сакъларгъа.

БАШЫН СЁЗГЕ КЪАЛДЫРЫРГЪА Биреуню эл бедишлик этерге.

БАШЫН СУУГЪА АТАРЫКЪ БОЛУРГЪА (этерге) Бир затдан эригирге, жалкъыргъа (бир зат эрикдирирге, жалкъытыргъа).

БАШЫН СЫЛАРГЪА 1.Ариу айтыргъа, эркелетирге. 2.Урушурла, ишибизге осал багъа бичерле, бюсюремезле.

БАШЫН (кимге) ТЕНГ ЭТМЕЗГЕ Биреуню кюсемезге, эсириклик этерге.

БАШЫН ТИРМЕН ТАШЧА АЙЛАНДЫРЫРГЪА Биреуню башын аурутургъа, тынчлыгъын алыргъа.

БАШЫН ТЮБЮНЕ АЙЛАНДЫРЫРГЪА (этерге) Ишни терс жанына этерге (бузаргъа, чачаргъа д.а.к.).

БАШЫН УЛЛУ КЁРЮРГЕ (кётюрюрге) Кесин бирсилеге тенг этмезге, гынттылы болургъа.

БАШЫН ХУНКЕРГЕ САНАРГЪА (къарач.) Биреу кесин асыры акъыллыгъа санаргъа.

БАШЫН ЭЛ СЁЗЛЮК (дамырлыкъ) ЭТЕРГЕ Биреуню бедишлик этерге.

БАШЫНА АКЪ ТЮК ЧЫГЪАРГЪА (чыгъарыргъа) Жарсыргъа, бушуу этерге (этдирирге).

БАШЫНА АТ УРУРГЪА Алданыргъа, жангылыргъа.

БАШЫНА БАШ АУРУУ (сатып) АЛЫРГЪА Биле тургъанлай, кесине артыкъ иш, къаугъа чыгъарыргъа.