Сабан тойну адет-тёрелери, тепсеулери

Бу жол сабан тойну – жер сюрюуню тёрели байрамыны юсюнден хапарлайбыз. Материал Къудайланы Мухтарны жазгъанларына таянып хазырланнганды. Сабан той  тёрели къууанч  къауум эр киши танг аласында бугъала эм сабан агъачла бла ауузну кюнлюм жанына чыкъгъан кюнде белгиленеди. Битеу аны бла байламлы байрам жумушла да андан башланнгандыла.  Жер сюрюрге хазырланып, берекетли адамладан бири  жашил байракъны (уяна тургъан табийгъатны белгисин) орнатханды, ызы бла  энчи тилек  айтханды. Бирси халкълача, къарачайлыла бла малкъарлыла да сабан ишлени сабан чыпчыкъла жылы жерледен къайтханларындан сора башлагъандыла.

Тепсеуде бугъаланы сыфатларын маскала кийген жашла кёргюзтгендиле, аланы ызларындан къамичиси бла сюрюучю барады. Аны ызындан а «Сабан той» тепсеуню тепсеген жашла бла къызла тизиледиле. Къолунда сабан чыпчыкъны къаранчхасын тутхан къыз барады. Къаранчханы орунуна ол чыпчыкъны маскасын киерге да болады. Тепсеуню сураты баразнагъа ушайды. «Сабан чыпчыкъ» «бугъаны»  ызындан барып аны бурунчугъу бла «къабады», игирек ишлерча. 

«Сабан той» жырны биринчи тизгинине тепсеучюле майданнга  жарыкъ кюлкю бла чыгъадыла: кюлкю бай тирликге себеплик этген халмешли магъаналы болгъанына ийнаннгандыла. Бирден чыкъгъан къылкъыланы  жерден къарап бийикге ёсгенлерин ёрге кётюрюлюп чайкъалгъан къолла белгилейдиле. «Сабанчыла», тейриге айланып, тилек этедиле. Жарыкъ кёллюлюк  къарс урулгъаны бла ачыкъланады.

«Сабан той» тепсеуню кёп тюрлюсю барды.  Сёз ючюн, маска кийген узунмыйыкъ жаш къышны белгилейди, башхасы уа акъ кийимлери бла – жаз башын.  Ала бир бирлери бла жыгъышханда, жаз башы-жаш хорлайды.  Андан сора «Сабан тойну» тёрели тюрлюсю тепселеди. 

«Сабан той адет-тёресинде  ауузну агъачлы шимал жанында жашагъанла тонларын ичин тышына кийип бугъаланы жеге тургъан сабанчылагъа жанлап «жылгъы тюйюшле» оюнну да  бардырадыла.  Аны жашырын магъанасы гяпчиле сабанчыланы ахшы ишлерине къажау сюелгенни кёргюзтюудеди.

Сюрюллюк жерде ала къууанч тыпырлы болуп секиришгендиле, ташла атып,  баразнаны толтургъандыла, ол кезиуде жер юлюшню иесини юйюнден  омакъ кийиннген къызла чабып чыгъып: «Гугук!» - деп къычыргъандыла. Сабанчыланы къаууму, ол магиялы сёзлени эшитип, ёгюзлени жегиулерин къоюп, къызла бла «Баразнагъа бастырыу» деген оюнну башлагъандыла. Ол жерни бай тирлик берлигине аталгъан оюн эди. Къызладан бирин  баразнагъа  жатдырып, юсюне бир кесек топуракъ себип башлагъандыла. Къартла  тилей кетип, анга эркинлик «сатып алгъандыла». Къызла,  артха къыйтып, ыразылыкъларын билдирирге  сюрюллюк жерде жыйылгъан жашлагъа ариу ашла бла сабан боза келтиргендиле» (Шаманланы И.)

Бирде тепсеуде терекни бутакъчыкъ алышындыргъанды, анга  будай бла гитче хуржунчукъла, темир затла такъгъандыла. Бутакъны бек башына тери бёрк кийдиргендиле. Тепсегенле уллу тёгерекни къурайдыла. Аны ортасында къолунда терек бутагъы бла къыз сюеледи.  Къатышханла  сабан сюргенча тебедиле. Эр кишиле бёрклерин тешип, ёрге сызадыла, къылкъыла аллай бир бийикликге ёссюн деп. Къызла да ол магъанада  жаулукъчукъларын ёрге сызгъандыла.  Ол кезиуде ала барысы да кюлюрге тийишли эдиле, тирлик ахшы болур ючюн.

«Битеу эл бла бирге «Сабан той» байрамны этгендиле, Чегем ауузунда аны атына «Гутан» дегендиле.  Аны кезиуюнде  къакъ къой къуйрукъ, гаккыла, боза, сыра, хычинле, адет-тёрели бёрекле бла сыйларгъа тийишли болгъанды, гыржын аслам салыннганды» (Хаджиланы Т.)

Тепсеуню «Гутан» деген тюрлюсюнде майданнга  къолунда  чыпчыкъ сураты болгъан таягъы бла жаш чыгъады. Аны тёгерегине бугъаны эм  жилянланы къаранчхалары бла жашла, къызла жыйыладыла. «Тамата» бугъаны къаранчхасыны аллында тилек этеди. Андан сора «Гутан» тепсеуню тепсейдиле. Башха тюрлюсюнде жашчыкъгъа башха-башха  бюртюкледен толтурулгъан хуржунчукъланы тагъадыла, ызы бла  аны тёгерегинде тепсейдиле. «Сабан тойгъа» борчлу халда Теке гяпчи къатышханды. Ол халкъны ойнатханды, кюлдюргенди, жарыкълыкъгъа себеплик этгенди.
Чегемде Гутан байрамгъа бешжыллыкъ бугъаны сойгъандыла. Къууанчха къуртханы да чакъыргъандыла, ол бай тирлик, кырдык, мал тёлю боллугъун билдиргенди, адамланы келлик заманда къадарларын белгилегенди. Ол боллукъну беш таш салып айтханды. Эр кишиле, къой жаууруннга къарап, игиликни, аманлыкъны кёргендиле.

Эришиуле да къуралгъандыла, садакъ атхандыла, чаришле бардыргъандыла, таурух айтыуда кючлерин сынагъандыла, жырчыла, макъамчыла, устала да фахмулулукъларын кёргюзтгендиле. Ол кюн жамауат бек омакъ кийинирге кюрешгенди.

Ол кюн къанлы жаула жарашхандыла, къара кийгенле ол быстырны тешгендиле. Нарт ташда жашил байракъны тохташдыргъандыла, ол жашил битимлени белгиси эди, огъарыда блгилегенибизча. «Гутан» тепсеуге зурнада бла къыл къобузда макъам сокъгъандыла. Теке, хоразча къычырып, къолларын булгъап, ол къанатлыны эниклегенди. Ызы бла байракъны боюнсагъа жарашдырып такъгъанды.

Жер сюргенледен эм таматалары кёк тейриге, жер тейриге, Даулет тейриге  айланып сёз айтханды, тобукъланып,  биринчи сюрюлген баразнаны топурагъын уппа этгенди.  Аланы къатлары бла  адам озса,  жыйылгъанла, аны тохтатып, сый алгъынчы андар ары атларгъа эркин этмегендиле. 

Анда къуралгъан челекле бла чариш да бек сейирлик эди. Сууну эм аз тёкген адам хорлагъаннга саналгъанды. Суу топуракъда, жерде мылылыкъны белгилегенди. Сабан сюрюлюп башлагъан кюнде сабий тууса, тирлик бай боллукъду дегендиле, жангы къошулгъан жанны да берекет жашауу боллугъуна ийнаннгандыла.