Хар жашау болумну кесини энчи тёрели тепсеую

Бу жол аналыкъны тепсеую «Байрымны» бла  элияны тепсеую «Шибиляны» юслеринден Къудайланы Мухтарны жазгъанларына кёре хапарлайбыз. «Байрым неда Мариям»  къарачай-малкъар мифологияда кенг жайылгъан сыфатды.  Байрым аналыкъны жакъчысыды. Малкъарны бла Къарачайны эллерини асламысында Байрымны аты бла байламлы сыйлы жерле бардыла.

Байрым ташны къатына келип къаратонла бла ауурлукълары болгъанла тилек этгендиле. «Чегем ауузунда Байрым таш болгъанды. Анга айланып тиширыула  сабий тууарча тилек этгендиле, къурманлыкъ ашча бёрекле келтиргендиле» (Миллер В., Ковалевский М.)

«Жаланда Чегем жамауатны угъай, Басханны, Холамны, Бызынгыны, бирде уа Къарачайны да къаратонлукъдан къыйналгъан тиширыулары ол ташха тилекле эм къурманлыкъла бла келгендиле.  Адамла шыйых Марияны жаны бу ташда болгъанына ийнаннгандыла. КъМР-ни Чегем районунда шыйых Мариягъа айланыу жыр да жюрюгенди.

Аллай тюрлю тёрели  жыйылыуда  энчи жырладан сора да,  тюрлю-тюрлю ууакъ малланы къурманлыкъ этгендиле. Жырланы тиширыула жыйылып айтхандыла, бирде аланы жангызлай да жырлагъандыла» (Малкъондуланы Хамит).

«Байрым таш» тепсеуде ташны жамычы алышындырады, ол таш сыфатлы бюкленип салынады. Аны къатында бай жасалгъан жыйырыгъы бла къыз сюеледи, ол Байрымны сыфатындады. Къурманлыкъ къойну аны териси алышындыргъанды, ол кеси да жамычы-таш юсюне салынады. Тепсеучю къызла къаратон тиширыуланы сыфатларында, жамычы-ташны эм Байрымны да тёгереклерине барып, тейрини хурметине тепсеу къурайдыла.  Жаш табарча тилекни къолларын ташха бла Байрымгъа созуп белгилейдиле. Ала чёгюп  эм сир туруп табыннганларын кёргюзтедиле, тилек этедиле.

Жангызлай тепселген тюрлюсю. Къыз къолунда уллу тауукъ тюкню тутуп жамычы-ташны тёгерегине тепсейди. Ол къолларын таш таба созады, чёгеди, турады. Тюкню, къурманлыкъ саугъаныча, жамычы-ташны  юсюне салады.

Бирде Байрым ташны аллына сабийлери болмагъан тиширыула тобукъланып баргъандыла, жаш, къыз тилегендиле. Ол тилекни тексти да сакъланады. Черек ауузну  къаратон тиширыулары  Байрымгъа ай кече атланнгандыла, биргелеририне жау, эт, гаккыла, хычинле, сют элтгендиле. Ала эски къабырны къатында тохтап, анга нарт къабыр дегендиле, къыйырында уру къазгъандыла. Ол уругъа келтирген ашларын, алтын затланы салгъандыла, къыз, жаш тилегендиле.  Тепсеуде уа жамычы-ташны тюбюне уллу табакъны  (ол ашланы белгисичады) эм алтынла саладыла.  Андан сора «Байрым» тепсеу башланады.

Эл Тюбюнде Нафжуек  атлы жер барды, анда Байрым таш орналгъанды. Мында тиширыула сабий тилеп, ай кечеде алтын жюзюкню тешигинден айгъа къарагъандыла. Ызы бла жюзюкню таш юсюне салып тёрели «Байрым»  тепсеуню тобукъларында тепсегендиле.

Г. Чурсин: «Малкъарда, Хусанты тёбеде, таурухлагъа кёре, таш къатып къалгъан къызла бла мекям барды. Аладан бирини къолунда къагъанагъы барды… Тиширыула таш къызлагъа  къурманлыкъ ашла келтиргендиле: сют, гыржын, къозу эт. Бусагъатда да Хусанты дуппур сыйлыгъа саналады».

Тепсеуде жети къыз тепмей сюеледиле, таш къатхан къызланы сыфатларында. Аладан бири къолунда гинжини тутупду.  Аланы къатларына жети  тиширыу жууукълашып келедиле, ала къаратонланы сыфатлайдыла. Сахнаны къыйырында ала аякъ саладыла, анга сют къуюлгъанча ангылашынады,  жан жаулукъ бла башы жабылгъан  уллу табакъ, къой тери. Сир къатып тургъанлагъа жан кирип, ала тебип башлайдыла эм келгенле бла тепсейдиле. «Къаратонла»  къоллары бла гинжиси болгъан къызгъа тиедиле, ол сабий тилегенни белгисиди. Тепсеуню бошап «къаратонла» сахнадан кетедиле, къалгъан жети къыз а жангыдан таш къатып сюеледиле.

Холам-Бызынгы ауузда  келинни сыйлы ташны къатына келтирип тилек этген тёре болгъанды. Ол кезиуде адамла былай айтхандыла: «Майрам,  биз къаллай бир таш, окъ атсакъ да, бизни келиннге аллай бир жаш бер, андан сора да, бир сабий – кёккёз къызчыкъ!» «Ол сёзледен сора ташчыкъла атхандыла эм ушкок бла атдыргъандыла.  Тиширыула кёп саугъала келтирип, ташны юсюне бауур тёбен жатхандыла,  тилек этгендиле, аны юсюнде намаз къылгъандыла. Тиширыуланы бирлери ауурлукълары болурча тилегендиле. Бирсилери уа сабийни къыйналмай табарча» (Азаматланы Камил).

Тепсеуде ол тёрени къауум къыз кёргюзтедиле. Къызладан бири, келинни сыфатында, тепсеу майданы  узунлугъуна бетин жаулукъчукъ бла жабып барады. Жаулукъчукъ  ауурлугъу болгъанны белгисиди. Къызла аны аякъ тюбюне ташчыкъла сызадыла. Дауурбас уруу ушкок атдырыуланы белгисиди. Ауурлугъу болгъан тиширыу жамычы-ташны къарынына къысады, сабий тапхан кезиу тап озарча.

Халкъда Байрым ташны юсюне салыннган затны биреу алса, ол къабышып къаллыкъды деп ийнаннгандыла.  Тепсеуде ол былай кёргюзтюлгенди. Тепсегенле  жамычы-ташны ортагъа алып уллу тёгерек къурайдыла, «ташны» юсюнде уа къама, жюзюк, минчакъла, таякъ, садакъ окъ, билезик, сыргъала салынып. Къыз, сёз ючюн, жюзюкню алыргъа сюеди. Ол къолун узатханлай, сир къатып къалады, къурушханны белгиси.

Н. Иваненко Къарачайдагъы Байрым ташны юсюнден жазгъанды. «Аны къатына шёндюледе да къурманлыкъ саугъала салып тургъандыла, сабийлеге саулукъ тежеген тилекле этгендиле, бир ишде атагъа неда башха жууукълагъа жетишим да тилегендиле».

И. Бларамберг Чегем ауузунда Уллу Элни тийресинде Байрымны часовнясы болгъанын белгилейди. «Ауурлукълары болгъан тиширыула ол килисада тап къутулууну тилегендиле, ол тилек бла байламлы байрамгъа уа  мал кесип, аны этин къууанч халда ашагъандыла». Тепсеуде къойну маскасын кийген жаш адам  гинжини тутхан ауурлугъу болгъан тиширыуну аллы бла озады, аны къолунда уллу табагъы барды.  Къызла тиширыуну тёгерегине сюелип, «Байрым» тепсеуню тепсейдиле. Ахырында  жаш адам табакъны къызлагъа ётдюреди, «ауурлугъу»  болгъан а къой терини юсюне атлайды.

Басхан ауузуну  эллеринде сабий туугъанда, къой союп, аны къанын къагъанакъны мангылайына жакъгъандыла. Тепсеуде къой терини юсюне гинжини салгъандыла; тери къойну алышындырады, гинжи – къагъанакъны.

Сабийден къутула тургъан тиширыуну къатына темир затла салгъандыла, ала аны жинледен къоруулагъанларына ийнаннгандыла, сабий да темирча къаты болсун деп тежегендиле. Тиширыула белгили уучуланы, малчыланы, кёп сабийли тиширыуланы атларын  эшитдирип айтхандыла. Ол сагъатлада эшмегендиле, тикмегендиле, хар зат тап озарча.

Сабий дууния жарыгъын кёргенден сора, Байрым ташны тёрт жанындан  тейрини хурметине уллу отла тиргизгендиле, сабий ючюн анга ыразылыкъны эшитдиргендиле. Отлада бугъаланы, къойланы этлерин биширгендиле. Къонакъланы бай халлы сыйлагъандыла, сабий бай болурча тилек этгендиле. Отла уа жарыкъ жаннганлай турургъа керек эдиле, къагъанакъны битеу жашауу да жарыкъ болурча.

Къагъанакъ туугъан кюнде Байрым ташны къатында бугъаны, къойну, атны, кийикни, айыуну, бёрюню, тюлкюню,итни баш сюеклерин салгъандыла, жашчыкъ белгили уучу эм малчы болурча. Ызы бла маскалада сабийле «Байрым» тесеуде аякъ бюкгендиле. Килисаны эшиклерине жау жакъгъандыла. Сабийле бла бирге къуртха да тепсегенди. Къуртханы сыйына деп энчи жырла айтхандыла, тепсеуле къурагъандыла.

Табийгъатны жазбашында жангырыуу бла байламлы адет-тёреледе Малкъарда бла Къарачайда биринчи кёк кюкюреуню байрамын кенг белгилегендиле.  Ол кюн сабийле арбазлагъа жюрюп, тотур айны жырын айтхандыла. Шибляны халкъда жюрюген адетине кёре къараучулагъа сейир болгъан ишле бардырылгъандыла: жыр, музыка инструментледе согъуу, спорт оюнла, адет-тёрели жумушла, маскала кийип театр оюнла. Ол жумушлагъа сабийле, акъыл балыкъ бола келгенле, абаданла да къошулгъандыла.  Адет-тёре бардырылгъанда  анга къатышханла Элиягъа айланып  бай тирлик, кырдык, мал, жаныуар тилегендиле.

Ол адамла барыуларын тёрели белгиле бла жасаргъа итиннгендиле: кийикни, бёрюню, айыуну суратлары бла байракъла, байракъланы малланы эм юй жаныуарланы суратлагъан маскала бла алышдырыргъа да болгъандыла. Байракъланы тёгерегине «Шибля» тепсеуню тепсегендиле, аны кезиуюнде къарс ургъандыла, харсны, дауурбасны, шах-шахны, жора къобузланы тауушлары эшитилгендиле. Ол жумушла битеу да табийгъатны уятыугъа жораланнгандыла.

Хар адет-тёрели затны кесини магъанасы болгъанды. Дауурбасны тауушу кёк кюкюреуню белгиси эди, шах-шах – булутланы, харс – жауунну. Не къадар таууш уллу болса, бай тирликге эм мал къолайлыкъгъа иги болгъанча саналгъанды. Адет-тёре ишлени кезиуюнде Шибляны жыры айтылгъанды.

Халкъ тепсеуде майданнга жырчы бла музыкантла чыкъгъандыла. Жырчы «Шибля» жырны айтханды, музыкачыла аны биргесине болгъандыла. Биринчи тизгин эшитилгенден сора, сахнагъа  биринчи тепсеучю чыкъгъанды, жора къобузланы зынгырдатып. Экинчи тизгинден сора экинчи тепсеучю дауурбасы бла чыкъгъанды. Ючюнчю тизгин – ючюнчю тепсеучю  харс бла. Тёртюнчю тизгинден сора  тёртюнчю тепсеучю шах-шахланы уруп, желли жангурну боллугъун билдиргенди.

Бешинчи тизгинде битеу тепсеучюле  онг къоллары бла онг жаякъларына тийгендиле. Ала, къолларындан тутуп,  уллу тёгерек къурагъандыла. Тёгерек кюнню белгилегенди, аны юсюнден бешинчи тизгинде айтылгъанды. Ызы бла баргъан тизгинде  тепсеучюле сол къоллары бла сол жаякъларына тийгендиле, кёзлерин къысхандыла, къарангылыкъны бла кечени белгилей.  Жетинчиде – кёзлерин ачхандыла, кюнню кёргенча.

Тёгерекни ортасында уллу адет-тёрели от тиргизгендиле, ол жаннган къадар, «Шибля» тепсеуню тепсегендиле.  Ызы бла къатышханла  бир бирлерине суу къуйгъандыла, жауунну чакъырып.  Аладан бири  башына жашил башлыкъ кийгенди, ол жауундан сора чыкъгъан кырдыкны белгиси болгъанды.

Адет-тёрели «Шибля» тепсеуде жанкъозланы хайырланнгандыла, ол халкъда жашау кючню белгиси болгъанды. Тепсеуде аны бирде  жашил къумач журун бла алышындыргъандыла. Жанкъозланы къарт къатынла бла сабийле жыйгъандыла. Гюллени таза суугъа салгъандыла. Ызы бла жырла жырлап  арбаз сайын киргендиле. Ол сууну юйледе жашагъанланы, малланы, юй къанатлыланы юслерине чачхандыла, иги тирлик, бай мал тёлю болурча. Ол кезиуде жанкъозну жырын айтхандыла.

Жырчы музыкачыла бла бирге «Шибля» жырны айтады, чёгюп тургъанла  шош ёрге сюелгендиле, жанкъозланы ёсюулерин кёргюзтюп. Экинчи тизгин эшителгенде, ала къол аязларына жылы хауа солуйдула, сууукъ айны белгилей. Экинчи эм ючюнчю  тзгинде да къол аязларын хауалары бла жылытып, жерлеринде тёгерек буруладыла.

Бешинчи тизгинде тепсегенле бир бирлерини имбашларындан тутуп жарым тёгерек къурап, айны белгисин кёргюзтедиле. Жарым тёгерек артда  бирге къошулуп уллу тёгерек болады, кюнню белгиси.  Алтынчы тизгинде  боюнларын имбашларына букъдурадыла, сууукъ айны кёргюзте. Жетинчи тизгинде – къолларын башларындан ёрге тутадыла, жер уяннганын, чагъып башлагъанын кёргюзтюп. Сегизинчи тизгинде барысы да ёрге секиредиле, жылыныргъа кюрешгенча. Буруннгу заманда Шиблягъа къатышханла  келин болгъан юйге  келип,  аны сыйына жырла айтхандыла,  мекямны ичинде жанкъозла тургъан сууну сепгендиле. Сахна тюрлюсюнде уа артистле  къолларын башларындан ёрге тутуп, тейриден келиннге сабийле, байлыкъ, насып  тилегендиле.

Халкъда «Кёк кюкюреген» тепсеу бек жюрюгенди.  Элде бек ариу къыз майданнга бутакълы таякъ бла чыкъгъанды. Анга жан-жанындан элли жашла жанлагъандыла, бутакълагъа биришер зат такъгъандыла: жюзюкле, билезикле, сыргъала, кюзгюле, жаулукъла, бел баула, оймакъла, урчукъ, ийнеле, бёркчюкню жасаулары боллукъ затла, алтын ахчала, жаныуарланы темирден хазырланнган сыфатлары. Саугъаларын тагъып жашла аны онг жанындан сюелгендиле, къатышхан къызла уа – сол жанындан.  Ала таякъдан биришер затны тешип алгъандыла, аны  къайсы жаш такъгъанын билмегендиле.

Ахырында къыз: «Кёк кюкюрейди!»- дегенлей, музыкачыла «Шибля» тепсеуню макъамын согъуп башлайдыла. Жашла  къызланы тепсерге чакъырадыла, ала саугъасы къайсыгъа тюшгенине кёре сайлайдыла. Къызла бла жашла биришер тёгерек къурайдыла, къызла къурагъан эр кишиле къурагъанны ичинде болады. Тёгерекле алгъа башха-башха жанына буруладыла, артда ала бирлешип онгнга, солгъа бирча барадыла. Алай эте, ол биягъы юзюлюп, жарым тёгерек  къуралады. Арада къыз: «Саугъала!» - дейди. Къыз тепсеген жашын жаратхан эсе, саугъасын кесине къояды, жаратмагъан эсе уа, артха таякъгъа тагъады. Саугъалагъа кёре ким кимни сюйгенин ангылагъандыла. Саугъаланы кеслерине къойгъан къызла, айыргъан жашларына жамычыла саугъаларгъа керек болгъандыла.

 

Поделиться: