Къарачай-малкъар тилни фразеология сёзлюгюнден

Жарашууланы Зайнаф, Чыпчыкъланы Къоналийни къызы, жарашдыргъан къарачай-малкъар тилни ангылатма фразеология сёзлюгюне 5000-ден аслам айланч киргенди. Хар бирини магъанасы башха сёзле бла ачыкъланады, аланы тилде жюрюулерине шагъатлыкъ этген юлгюле суратлау литературадан эм сёлешиу тилден алыннгандыла.
Сёзлюк къарачай-малкъар тилни шатык, ётгюр, сезимли айтылыуларын билирге сюйген халкъ асламлагъа, тил илмуну усталарына, жазыучулагъа, журналистлеге, басмада, радиода, телевиденияда ишлегенлеге жарарыкъды.
Газет окъуучуларыбызны аланы бир къаууму бла шагъырей этерге сюебиз.

АГЪАЧ АТХА МИНДИРИРГЕ Айып, бедиш этерге.

АГЪАЧДАН ТЮЙМЕ (тухтуй) ТЮЙГЕН Къолдан уста, хунерли адам.

АГЪЫРЫКЪ АТХА МИНДИРИРГЕ Биреуню махтаргъа, даражасын кётюрюрге.

АДАМ АЯГЪЫ ТЫНАРГЪА (тохтаргъа) Кече ортасы болургъа.

АДАМ ЁЛТЮРМЕЙ, КЪАН БЕРИРГЕ Аман тиллини хатасындан къыйынлыкъгъа тюшерге.

АДАМ  КЪАННГА БОЯЛЫРГЪА Мурдарлыкъгъа кирирге, адам ёлтюрюрге.

АДАМ КЪАНЫ БОЛУРГЪА Затны багъасы кётюрюлюрге.

АДАМ КЪАТЫНДА ЁСМЕГЕН [адам] Адет, къылыкъ билмеген, халисиз адам.

АДАМ КЪУРАНЫНА КЪОШУЛУРГЪА Ахшы адам болургъа.

АДАМ ОРТАСЫ (арасы) БОЛГЪАН (адам ортасына жетген) Адамны 30–40-жыллыкъ, хайт деген, къолундан келген заманы.

АДАМ СУУ ОРУНУНА ИЧЕРЧА [ариулукъ] (адамны юсюнден) Чексиз ариу, ушагъыулу.

АДАМ СУУУТУР КЪАНЫ ЖОКЪДУ [адамны] Огъурлу, хурметли адамды.

АДАМДАН АЙЫРЫЛЫРГЪА (къарач.) 1. Бек арыргъа.

АДЕЖ АТ КИБИК Биреуге тагъылып баргъан.

АЖИР ЮЛЮШ ИЗЛЕРГЕ Аман айланыргъа умут этерге. (Ажир юлюш деп жыйырма чакълы байталгъа айтадыла).

АЙ КЁРГЕН ЭБИЗЕ КИБИК (масхара) 1. Ауузун ачып, сейирсинип къарагъан адам.

АЙТХАНЫ ЧАПЫРАКЪДАН ЁТМЕЗГЕ Айтханы жукъгъа тергелмезге.

АЙТХАНЫН ЖЕРГЕ ЖЕТДИРМЕЗГЕ (салмазгъа, тюшюрмезге) Айтханын мычымай, терк этерге.

АЙТХАНЫН ЭКИ ЭТМЕЗГЕ (этдирмезге) Айтханын экинчи къайтартмай, оздурмай, терк, тюз айтханыча этерге.

АЙТХАНЫНДАН КЪАЙТА БИЛМЕГЕН [адам] Кеси айтханны болмаса, башха айтханны этмеучю, къаты адам.

АЙЫБЫН (гюняхын да) БОЮННГА АЛЫРГЪА Биреуню терслиги ючюн неда бир иш ючюн жууаплы болургъа.

АЙЫЛ ТЫЙМАГЪАН [адам] (къарач.) Тутхучсуз, женгил адам.

АЙЫЛ ТЮБЮНЕ ТАГЪАРГЪА (байларгъа) Кюч бла хорларгъа, боюн салдырыргъа.

АЙЫПДАН, ГЮНЯХДАН ЧЫГЪАРГЪА 1. Ишни ахыры неге жетиширигин айтып (билдирип), борчдан чыгъаргъа.

АЙЫУ КУРКАСЫНА КИРГЕНЛЕЙ (киргенча, кирген кибик) (масхара) Къуруда бир жерден чыкъмай тургъанны юсюнден.

АЙЫУНУ КЪУЛАГЪЫНА ОТ САЛГЪАНЛАЙ (салгъанча, салгъан кибик) Адамны терк къозугъанын, чибинлегенин кёргюзтюр ючюн айтылады.

АКЪГЪА КЪАРА ДЕРГЕ Сёзню терсинден, чюйресинден айтыргъа.

АКЪГЪАН ЧАЛКЪЫ (къарач.) Къолу уста, чемер адам.

АКЪДАН КЪАРА БОЛМАЗГЪА 1. Айтханындан таймазгъа. 2. Терслигине женгдирмезге.

АКЪЛЫ-КЁКЛЮ БОЛУРГЪА Ариу, омакъ кийинирге, керегин табып жашаргъа.

АКЪЫЛЫН [ауузуна] АШАРГЪА Акъылсыз сёлеширге, тапсыз иш этерге.

АЛ БЕРИРГЕ (къояргъа) Бир бири аллына чапмай, бир бирге намыс этерге.

АЛ БЕРМЕЗГЕ (къоймазгъа) 1. Ишни эте туруп, бир бирге эриширге. 2. Женгдирмезге.

АЛ БУРГЪАН [заман] Ишни этерге тебиреген заман.

АЛ КЁРГЕНИ (сабийи, къууанчы) 1. Биринчи сабий туугъан неда жашына къатын алгъан, къызын эрге берген къууанчы.

АЛ ЭТЕГИН APT ЭТЕРГЕ (арт этегин ал этерге; артына къапларгъа) Къаты урушургъа, аман айтыргъа.

АЛ ЭШИК БЛА КИРИП, APT ЭШИК БЛА ЧЫГЪАРГЪА Аз жашаргъа, жашаудан тоймазгъа.

АЛГЪА УРГЪАН [заман, кезиу] Къарыу алгъан, айныгъан, иш къураннган заман.

АЛЛАХ УРГЪАН (урлукъ) [адам] 1. Къуранмагъан, къылыкъсыз адам.

АЛЛАХНЫ КЪАРАСЫН ТАНЫГЪАН [адам] Арапча окъуй билген адам.

АЛЛАХХА (Аллах устала) СЁЗЮМ АУУР БАРМАСЫН (кёрюнмесин, болмасын) (модаль фраза) Чюйре сёлешгеним ючюн Аллах кечгинлик берсин.

АЛЛЫНА УРГЪАН ЗАМАНЫ Ёсюп келген, жаш заман.

АЛЛЫНА ЧАБАРГЪА 1. Биреу этерге тийишли ишни андан алгъа этерге. 2. Биреуню ишине чырмау болургъа.

АЛТЫ АЯКЪЛЫ БОЛСА ДА... (Юй жашаудан.) Не бек аякъ тиресе да, угъай десе да деген магъанада.

АЛТЫ КЪЫНГЫР БОЛУП [ишлерге] Тохтамай, къадалып, къыйналып ишлерге.

АЛТЫАЯКЪ АДАМ (къарач.) Кёп айланыучу, жюрюучю адам.

АЛЧИ КИЕРГЕ Бёркню, баш кийимни бир жанына ауаракъ киерге (махтаннгандан, омакъланнгандан, ёхтемленнгенден).

АМАЛНЫ ТАКЪАЛГЪА ЖАЛГЪАП [жашаргъа] Мадар этерге кюрешип, жарлы жашаргъа.

АМАН АУУЗ АЧАРГЪА Ишни аманнга жораларгъа.

АМАН АЯКЪЛЫ [адам] Келгени бла бушуу келирге боллукъ адам.

АМАН БЕТ БЛА КЪАРАРГЪА Сюймегенин, онгсунмагъанын билдире, къынгыр къараргъа.

АМАН БЕТЛИ БОЛУРГЪА (этерге) Айыплы иш этерге, бедишли болургъа (этерге).

АМАН БЛА ЫЗЫНДАН БОЛУРГЪА Биреуге аман ниет тутаргъа, жашыртын хата этерге.

АМАН ЖУТУН СЮРЮРГЕ (къарач.) (Юй жашаудан.) Бек ач болгъанын къандырыр ючюн, бир кесек къабаргъа, ауузланыргъа.

АМАН ЖЮРЕК ТУТАРГЪА Биреуге аманлыкъ излерге.

АМАНАТХА  ХЫЯНАТ Ышаннган адамны затына хата этерге, сугъанакълыкъ этерге.

АМАННЫ КЕБИНДЕН Къыйналып,  кючден-бутдан.

АМАННГА БЕЛ БАЙЛАРГЪА Кесин аманнга бошларгъа, ишлерге сюймезге.

АМАНЛАДАН ТИЕРГЕ Кесекледен аурургъа: жётел этип, бурун суу этип.

АММА-ЖУККА ЭТЕРГЕ (къарач.) Бир аягъы юсюнде секирип барыргъа.

АНА БАУУР Ана жанындан жууукъ.

АНА КЪАРЫНЫ Бир анадан туугъан эгечле, къарындашла.

АНА СЮТЮ АУУЗУНДАН (эринлеринден) КЪУРУМАГЪАН (кетмеген) Жаш, сабий адам.

АНА СЮТЮ БЛА АНТ ЭТЕРГЕ Ётюрюксюз ант этерге.

АНАСЫНА ЖАНГЫДАН ТУУАРГЪА (туугъанча болургъа, кёрюнюрге) Бек къууаныргъа, сюйюнюрге.

АНАСЫНДАН ТУУГЪАНЛЫ Дунияда жашагъанлы.

АНАСЫНЫ ЖЫРЫН АЙТДЫРЫРГЪА Къыйнаргъа, азаплыкъ жетдирирге.

АНАСЫНЫ КЁЗЮНДЕН КЁРЮРГЕ (тутаргъа) Ёлген анасыны затын, эсден кетермей, тансыкълап жюрютюрге.

АНАСЫНЫ СЮТЮ КИБИК ХАЛАЛДЫ Къызгъанмай, таза жюрекден хатер этгенде айтылады.

АНДА ДА БОЛ, МЫНДА ДА БОЛ, БАЛДРАЖЮЗДЕ ЮЙДЕ БОЛ (Нарт сёз.) Мартны арт ыйыгъында (къыш бла жаз айырылгъанда) жолоучу болма.

АНДАГЪЫЛЫ БЕРИ (къачандан бери) Кёп заманны ичинде.

АНДЫЗ ЖАМЫЧЫ КИБИК [адам] Жубу тюклю адамны юсюнден.

АНСДАН КЪАРАРГЪА Бир ишге, затха сансыз къараргъа, уллу кёллю болургъа.

АНТЫН БЛА ХАНТЫН ТЕНГ АШАГЪАН [адам] Ётюрюкчю, тутхучсуз адам.

АНТЫНА ЁЛМЕЗГЕ (табылыргъа, ие болургъа) Берген сёзюне, антына кертичи болургъа.

АНЫ ТЮБЮНДЕ КЪАЛМАЗГЪА Биреуге борчун къайтарыргъа.

АППА ШОШУ, ЫННА ШОШУ БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Тынч, ырахат, бир тюрлю къайгъы этмей (жашаргъа).

АРА-ГУРА (аран-гуран) БОЛУРГЪА (Юй жашаудан.) Къатышыргъа, гузаба этерге.

АРАКЪ ТИШ Узун къаланнган бичен (салам) тиш.

АРАЛАРЫ АТЛЫ БЛА ЖАЯУ (кёк бла жер) КИБИКДИ Эки затны неда экеуленни башхалыкълары бек уллуду.

АРАЛАРЫ АЧЫКЪ БОЛУРГЪА Бир бирге кёлкъалдыларын жашырмай айтыргъа.

АРАЛАРЫ БЛА КЪАРА КИШТИК (жилян) ОЗАРГЪА (ётерге) Шуёхлукъ хал бузулургъа, бир бирге сууургъа.

АРАЛАРЫ БЛА КЪЫЛ ЁТМЕЗГЕ (Юй жашаудан.) Бир бири бла ариу, татлы жашаргъа, бек сюерге.

АРАКЪ ТИШ Узун къаланнган бичен (салам) тиш.

АРАМ-КЪАРАМ: АРАМ-КЪАРАМ ЭТМЕЙ (айтыргъа, иш этерге) Арсарлы болмай, терк.

АРГЪЫ (ол) ДУНИЯ (дин) Ахырат.

АРГЪЫ (ол) ДУНИЯГЪА БАРЫП КЪАЙТЫРГЪА Бек ауруп, сау болургъа.

АРИУ АТ ДА, КЪУРУ ЧЫКЪ (Нарт сёз.) (Юй жашаудан.) Болгъаныбызны сибирип бердик, кесибиз къурлай къалдыкъ деген магъанада.

АРИУ КЁЗ БЛА КЪАРАРГЪА Биреуню сюерге, ариу кёрюрге.

АРКЪА ЖИКЛЕРИ КЪАЛТЫРАРГЪА (титирерге; аркъасы къалтыраргъа) Бек къоркъургъа, симсирерге, онгсуз болургъа.

АРКЪАСЫ КЪЫЗСА Бир затны этерге сюйсе.

АРКЪАСЫН (арт) АЙЛАНДЫРЫРГЪА Шуёхлукъ хал жюрютмезге, ёнгелерге.

АРКЪАСЫН ТЕРЛЕТИРГЕ Къыйнаргъа, онгсуз этерге.

 [биреу билмеген] АРКЪАСЫНДА ТЮГЮ ЖОКЪДУ Биреуню хар затын толу билирге.

АРКЪАСЫНДАН КЪАЙИШЛИК АЛЫРГЪА (къобарыргъа) Къыйынлыкъ берирге, тюерге.

 APT АЙЫРЫРГЪА Мюлк, хакъ юлешип айырылыргъа.

APT-АЛ ДЕМЕЙ (жашаргъа, сёлеширге, сёлешмезге) 1. Арт асырау этмей жашаргъа. 2. Артдан келликни эсеплемей сёлеширге.

APT АСЫРАУ [адам] Адамны керти, къаршы жууугъу, къыйын кюнде болушурукъ адамы.

APT БЛА, АЛ БЛА (этерге ишни) Туура да, жашырын да, урлап да.

APT (ахыр) ЖОЛ 1.Бек артда деген магъанада. 2. Ёлюкню къабырлагъа элтген жол.

APT КЪЫСДЫРЫКЪ [зат] Къыйын кюннге деп асыралгъан харекет, ашарыкъ.

АРТХА ТАШ АТЫП КЕТМЕЗГЕ Адам туугъан жерин аманламайды, сёкмейди, унутмайды, андан аман бла айырылыргъа сюймейди.

АРТЫ, АЛЛЫ ДА Битеу да деген магъанада.

АРТЫ БЛА АЛЛЫ БИРГЕ КЪАТАРГЪА (масхара) Асыры арыкъдан, узун ёре болургъа.

АРТЫ КЪАЛЫН БОЛУРГЪА Биреуню жууугъу, тенги, тутхучу иги болургъа.

АРТЫ ЮЗЮЛЮРГЕ Тюп болургъа, сабийсиз къалыргъа.

АРТЫНА-АЛЛЫНА КЪАРАМАЙ (иш этерге, сёз айтыргъа) Болжалгъа салмай, арсарсыз, таукел этерге (ишни, сёзню айтыргъа д.а.к.)

АРТЫНА КЕТЕРГЕ Бир зат бузулуп башларгъа, аманнга айланыргъа.

АРТЫНА КЪАРАМАЗГЪА бир ишни этерге арталлыда арсарлы болмазгъа.

АРТЫНА ОЛТУРУРГЪА (олтуртургъа) Онгмазгъа, апчыргъа (онгдурмазгъа, апчытыргъа).

АРТЫНА (ахырына) ЧЫГЪАРГЪА Жукъ къоймай бошаргъа, тауусургъа.

АРЫ – КЪАЙРАКЪ, БЕРИ – БИЛЕУ (къарач.) Эки жанына да кесин жарашдырып айланнган, хыйлачы адам.

АРЫ – ОРАКЪ, БЕРИ – ЧАЛГЪЫ Эки бетли, ышаннгысыз адамны юсюнден.

АРЫГЪАН ЁЛГЕННГЕ МИННГЕНЛЕЙ (къонакъ болгъанлай) (масхара) Кесинден амалсыздан болушлукъ излегенлей.

АРЫСЫ-БЕРИСИ БОЛМАГЪАН [адам] Аман къылыгъы болмагъан, тынч, жумушакъ халлы адам.

АСМАГЪЫНДАН АСАРГЪА Биреуге бир затны эт деп, къаты болургъа, онгсуз этерге.

АССЫ БОЛМАЗГЪА Аллахха ийнаныргъа, диннге терс келир иш этмезге деген магъанада.

АССЫДАН ТУУГЪАН (Сабийге урушханда айтылады) Муслийман болмагъан адамдан туугъан деген магъанада, сабийге урушханда айтылады.

АТ АЙТЫРЫГЪЫН КЪОЙМАЗГЪА Биреуню юйюрюн къырыргъа, тюп этерге.

АТ АЯГЪАН БЕТ ТАПМАЙДЫ Къызгъанчны намысы-сыйы болмаз.

АТ АЯГЪЫ ДА БОКЪЛАЙДЫ СУУ (Нарт сёз.) Бош, сансыз адамдан да чыгъады хата деген магъанада.

АТ БАГЪАСЫ (ат багъасына сатаргъа) Затны багъасы чексиз бийик болгъанын кёргюзтюр ючюн айтылады.

АТ БАСХАННЫ ЖЕР БИЛЕДИ (Юсюндеги не биледи?  – Жер басханны ат биледи) (Нарт сёз.) Кесине жетген къыйынлыкъны адамны кесинден иги киши билмейди.

АТ БАШЫНДАН КЪАРАРГЪА (сёлеширге, узалыргъа) 1. Ишге кёл салмазгъа, тынгысыз этерге, учхара къояргъа.2. Биреуге сансыз сёлеширге, сёзюне, ишине
кереклисича эс бурмазгъа.

АТ БЕЛИНДЕ АЙЛАНЫРГЪА (ат белинден тюшмей айланыргъа) Къара ишде ишлемей, къыйналмай жашаргъа.

АТ-БЕТ АТАРГЪА (санаргъа, чыгъарыргъа д.а.к.) Биреуню юсюнден бедиш сёз жаяргъа, намысын сындырыргъа.

АТ ОЙНАТЫРГЪА Биреуге къыйынлыкъ, зарауатлыкъ берирге.

АТ ТИЗГИНИНЕ ЖАБЫШЫРГЪА Атха минерге, тюшерге болушургъа, ёзенгисинден тутаргъа.

АТ ЧАБАР КЮН АКЪСАГЪАНЛАЙ Билмей тургъанлай бир тюрлю бир ишге сылтау чыгъаргъа.

АТА-БАБАДАН (ата-бабаладан) БЕРИ 1. Дуния жаратылгъанлы бери. 2. Эрттегили, эски (зат).