БИРИНЧИ МАЛКЪАР РЕЖИССЁРНУ АЖЫМЛЫ КЪАДАРЫ

МАЛКЪАР ТЕАТРНЫ КЕЛЕЧИЛЕРИ  –  УЛЛУ  АТА  ЖУРТ УРУШНУ  СОЛДАТЛАРЫ

Геляланы Кичини жашы Рамазанны аты малкъар драматургия, малкъар театр бла байламлыды. Къайда да аланы къуралыу эм айныу жоллары бирге келеди. 1935 жылда бизни республикагъа, миллет театрда ишлерге боллукъ фахмулу жаш адамланы айыра, Москвадан комиссия келгенде сайланнган жашладан бириди ол.

Геляланы Рамазан 1915 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. Онбеш жылында Нальчикде Ленин атлы окъуу городокда педтехникумгъа окъургъа киргенди. Анда художестволу самодеятельностьда жырлап, тепсеп, хунерин кёргюзтгенди. Ол кезиуде Малкъар хор ачылып, Рамазан ары жюрюп да башлагъанды.

1931 жылны ахырында Къабарты-Малкъарда искусствону биринчи миллет олимпиадасын бардыргъанда, Рамазан, анга къатышып, айырмалы болгъанды. Ол хорламын эсге алып, аны ол кезиуде Шимал Кавказны тау халкъларыны искусство жаны бла биринчи эришиулерине да жибергендиле. Геля улу анда да атын махтау бла айтдыргъанды. 1932 жылда Рамазан Москвада баргъан битеусоюз олимпиадагъа къатышханды. Анда миллет тепсеулени кёргюзтюп, халкъ жырларыбызны айтып, махтаугъа тийишли болуп къайтханды.

Педтехникумда малкъар драма кружок къуралгъанда, анда ойнаргъа репертуар керек болуп, ол тыш къыраллы классикадан эм орус жазыучуланы чыгъармаларындан пьесала кёчюрюп, кеси да жазып, сахнада ойнап башлагъанды. Ол бек зауукълу заман эди. Энди къурала келген миллет сезим, аны юсюнден айтыр ючюн жаратылгъан адабият, къыралда бола тургъан илму жангылыкъла, жетишимле – бары да жаш адамланы кёллендиргендиле.

Окъууну бошагъанлай, Рамазан туугъан элинде устаз болуп ишлеп башлагъанды. Яникойчу къыз Байкъазыланы Нальбийке бла бир юйюрлю болгъанды, алагъа жаш да туугъанды. Тамам ол заманлада келгендиле москвачыла Нальчикге. ГИТИС-ни профессору Илья Яковлевич Судаков да ол кезиуде тюбегенди Геля улуна. Ала тюбешмей къалсала, биринчи малкъар драма къачан жазыллыгъын, ол сахнагъа не заманда салынырыгъын да ким билсин.  Комиссия режиссёр факультетде окъургъа алгъанды Рамазанны. Экинчи жыл ол ары окъургъа юйдегисин да элтгенди.

Рамазан, режиссёргъа окъугъанлыкъгъа, актёргъа окъугъанла бла бек байламлы болгъанды. Малкъар студияны студентлери кеслери пьесала салгъандыла, аланы сюзюуге бары да тири къатышхандыла. Аланы репертуарларына кирген Мольерни, Островскийни, башхаланы да пьесаларын Къайсын бла Рамазан малкъар тилге кёчюргендиле. Алай малкъар театрда салыныргъа керекли малкъарлыланы жашауларын кёргюзтюрюк пьесала табылмагъандыла. Ол халны тюзетирге керек эди.

Рамазан «Къанлы къалын» пьесасын къалай жазарыгъын, анда къаллай адамла ойнарыкъларын, аны баш темасы таулуланы жашау болумлары бла къалай байламлы боллугъун 1938 жылда окъуна оюмлап башлагъанды. Ол заманлада тюшгендиле къагъытха трилогияны биринчи тизгинлери.

Москвада миллет студияны бошагъанла республикагъа 1940 жылны ортасында, жангы оюмладан, умутладан толуп къайтхандыла. Малкъар труппаны баш режиссёруну къуллугъуна Геляланы Рамазан салыннганды. Ол бийик билим алып келген биринчи малкъар режиссёрду.

Ала ишлерин Лопе де Веганы пьесасына кёре салыннган «Фуенте Овехуна»  деген спектакль бла башлагъанды. Аны ызындан Рамазан «Къанлы къалын» деген оюнну хазырлап, анда режиссёр, постановщик да кеси болгъанды. Ойнагъанла бир бирлерин ангылап, ишге алай киришгендиле, артистлерини кёп къалмай барысына да табылгъанды анда роль. Драманы темасы да малкъарлылагъа таныш эди. Эски, адамны учуз этген адетлени жашаудан кетере барыуда бу пьеса бек магъаналы атлам этгенди. Инсанны жашауу, насыбы да сатыу-алыуладан бийикди деп, аны айтханды пьесасында Геляланы Рамазан.

Миллет тилде жазылгъан драма бизни искусствобузну къуралыуунда биринчи, бек магъаналы атлам болгъанын ангылап, жаш актёрла кюн, кече да репетицияла бардыргъандыла. Пьеса ариу, шатык тил бла жазылып, анда метафорала, сёз тутушла, фразеология оборотла, нарт сёзле, айтыула да кенг хайырланып, автор сёз байлыгъыбыз къалай элпек болгъанын кёргюзтгенди. Анга да жангы артистлени хунерлери къошулуп, пьесаны постановкасы магъаналы болгъанды. Жарсыугъа, ол сакъланмагъанды. Жантууланы Исса драманы эсде къалгъан кесеклерин жалгъашдырып, жангыдан жарашдырыргъа кюрешгенди, алай бу ишни юсюнде даулашла бир оюмгъа келирге онг бермегендиле. Текстге музыканы Шейблер жазгъанды. Спектакльни хазырлау жарым жыл баргъанды.

Тамам Уллу Ата журт урушну аллында «Къанлы къалын» – биринчи малкъар драма сахнагъа чыкъгъанды. Ол малкъар халкъны, аны бла къалмай битеу республиканы да культура тарыхында уллу атлам эди.

Къарагъанла бирча, бир аууздан айтханнга кёре, спектакльни бек жаратхандыла. Премьера уллу къууанч халда ётгенди. Ызы бла анга Геляланы Рамазанны туугъан эли Огъары Малкъарда къарагъандыла. Ол заманлада узакъ тау элге барып, анда декорацияла жарашдырып, спектакль салгъан алай тынч болмагъанды. Малкъаргъа элтген узун жолда театр арбала тизилип баргъандыла, элде уа, адамла клубха сыйынмагъанда, оюнну эл ортасында майданда кёргюзтгендиле.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, малкъар труппаны артистлерин, ол санда Рамазанны да, урушха алыргъа унамагъандыла – миллет культураны келечилерин сакъларгъа керекди деп. Оноу алай эди. Урушдан бир жанында къалгъанларына ыразы болмай, къагъытла жазгъанла да болгъандыла. Рамазан да аланы ичинде. Ол заманда аны Владикавказда офицерле хазырлагъан училищеге окъургъа жибергендиле. Ол анда къысха программа бла ол юч ай окъугъанды. Къазауатха Ростов тийресине киргенди, алай аны ол жолу къысха болгъанды. Биринчи малкъар драматург, биринчи профессионал режиссёр, взводну командири, тамата лейтенант Геляланы Рамазан Ростов областьны Мартыновка элини къатында жоюлгъанды.

Рамазанны урушдан жазгъан къагъытлары, ары дери кюрешген чыгъармачылыкъ жазмалары, «Къанлы къалын» деген трилогия драманы къол жазмасы да тас болгъандыла. Уллу кёллю болгъандан угъай, сюргюн хапары келгенде, Нальбике Яникойда болгъанды. Нальчикде аны Суворов атлы орамда жашагъан юйюне къайтыргъа къоймагъандыла. Нальбийкени жюрегине кёчгюнчюлюк салгъан жараладан бири эди ол.

Геляланы Рамазанны таныгъанла айтханнга кёре, аллай фахмуну, адамлыкъны, ариулукъну Аллах хар кимге да берип бармайды. Аллай иги юлюшлю жашны жоюлуп кетгени жалан аны жууукъларына, ахлуларына къара кийдирип къоймагъанды – бюгюн да этебиз аны жарсыуун. Ол Ол жазарыкъ пьесала жазылмай, ол саллыкъ спектакльле салынмай, ол  дуниягъа келтирлик жарыкъ жутулуп, ол этерик игиликле иесиз къалгъандыла.