Ташчы кетер, таш къалыр

   Малкъарлыланы бла къарачайлыланы жашауларында ташланы магъаналары бек уллуду. Халкъны кёлден чыгъармачылыгъында аны юсюнден кёп айтылады. Къууанчында, бушууунда да таулу адам ташны хайырланнганды.
Таулада жашагъан адам, тийишли жашау этер ючюн, жер сюрюрге, агъач кесерге эм андан юйге керекли затланы ишлерге (темирден, ташдан да алай), мал кютерге эм ийнекни сауа билирге, уучу, чалгъычы эм аскерчи болургъа керек эди. Бизни миллетде уа таш устала аз болмагъандыла. Анга таш юйле, жаудан къорууланыргъа деп ишленнген таш къалала, кешенеле эм башха затла шагъатлыкъ этедиле. Душман да, къар, жауун, заман да ояргъа кюрешгендиле аланы, алай таш а сакъланнганды.
«Ташла жиляйдыла» деген къарачай-малкъар жырда къыз, ташлагъа айланып:
Мен сени эсгерсем,
Кёзлерим къарангы этелле.
Сарнасам а, таулада
Ташла да жиляйдыла,
Ташда да жиляйдыла,-дейди.

Хар не да таш бла тенглешдирилгенди, хар неге да ол шагъат болгъанды.
     Нартладан биринчи темирчи Дебет ташланы тиллерин иги билгенди. Анга аны жерни Тейриси юйретгенди, отну Тейриси уа аны  ташланы эритирге тюзетгенди.
     Эмегенлени бек сюйген эм ышаныулу сауут-сабалары ташла болгъандыла. Андан сора да, эмегенлени бла нартланы бек сюйген оюнлары «Инбаш таш»! бла (бек ауур ташны инбашларына дери кётюрюрге керек болгъанды) «Къол таш» эдиле (ташны узакъгъа неда ёрге марап атхандыла).  Чалгъычыланы, малчыланы бла уучуланы да ала сюйген оюнлары болгъандыла. Сабийле уа гитче ташчыкъланы садакъ бла атаргъа юйреннгендиле.
Энди уа къаллай ташла болгъанларыны юсюнден айтайыкъ. Астма ташны,  дууаныча, боюнда жюрютедиле, ол адамны бууаладан сакълайды деп ийнаннгандыла. Бармакъ ташны  уа (галька) сабийле садакъ бла атып ойнагъандыла. Ала бла беш-таш деген оюнну да ойнагъандыла. Таш салыучу къатынла да, аладан 41 алып, алай этгендиле ишлерин.
   Къууукъ ташны да (янтарь) халкъда бек багъалап болгъандыла, анга къууукъ минчакъ деп да айтхандыла.  Аны бешикни жабыууна тикгендиле, ол заманда сабий къыйналмай сиерикди деп ийнаннгандыла.
Халкъда «Къысыр таш» (крепкий) деген тепсеу да белгиди. Аллай ташны тёгерегинде уугъа  барырны  аллында тепсегендиле нартла. Ол миллетни кючюню, бирлигини эм низамлылыгъыны  белгиси болгъанды. «Элияны» уа нартла суу ташда (булыжник) тепсегендиле ол зыгъыр болуп къалгъынчы. Дагъыда аллай ташны къатында сырыйна сокъгъандыла – батхан адамны табар ючюн. «Кёк таш» (метеор) деген тепсеу а нарт Ёрюзмекге жораланнганды. Бу таш Тёбен Чегемни суууна тюшюп, Ёрюзмек андан туугъанды деп, айтылады нарт таурухлада. Мермер таш да (мрамор) Ёрюзмек бла байламлыды. Нарт таурухлада айтылгъаннга кёре, мермер къалада бек ариу къыз жашап болгъанды, аллында да алтын чабакъчыкълары бла. Ёрюзмек ауругъанда, аны жаланда ол алтын чабакъчыкъ сау эталлыгъы белгили болады. Нарт Сосуругъ а, Ёрюзмекни сау этер ючюн, ол чабакъчыкъны  урлагъанды.
Асыл таш (драгоценный камень) асламысында байлада болгъанды, аны бла келинчикни кийимлерин жасагъандыла.  Къызны  юйден чыгъарырдан алгъа уа «Асыл» деген тепсеуню тепсегендиле. Аллай багъалы таш къалыннга да, саугъагъа да саналгъанды, аны ахчаны орунуна да бергендиле.
Отлукъ таш (огненный камень) нартланы жашауларында уллу жерни алгъанды, аны бла ала от этгендиле. Юйден тышында аны  отунчула, чалгъычыла, малчыла, уучула да хайырланнгандыла.
Сабийи  болмагъан тиширыу а, мамукъ ташха (пемза) олтуруп, аркъасын анга бир ненча кере жетдиргенди – андан сора аны  сабийи болуруна ийнангандыла. Кете туруп, ол ташда бёрекле къойгъанды. Ызы бла мамукъ ташны тёгерегинде тиширыула «Мамукъ таш» тепсеуню кёргюзтгендиле.
Тыпыр ташла (родовые или очажные камни) халкъда бек сыйлылагъа саналгъандыла. Хар юйюрде да алагъа сакъ болгъандыла. Аны къатында алгъандыла келинчикни баш ауун, къолун ожакъгъа бла аны шынжырына бла ташларына тийиргендиле. Къанлы  жауланы былайда жарашдыргъандыла – ала онг къоллары бла тыпыр ташлагъа тийгендиле. Жангы жууукълукъну адетин да былайда этгендиле. Сора ожакъны тёгерегинде «Голлу», «Тепена» бла  «Тыпыргъы» деген  тепсеулени тепсегендиле. Сабийни биринчи атламын да былайда этдиргендиле: аны аякъларыны аралары бла,  тёгерек ташны тёнгеретип. Андан сора атлатхандыла. Биринчи атлау деп анга алай айтхандыла.
    Шаудан ташланы къатларында (родниковые камни)  жаш келинни жангы юйюрню адамына ол кезиуден санагъандыла. Андан сора аны суугъа  барыргъа эркинлиги болгъанды. Ауурлугъу болса уа,  аякъ тюбюне акъ ташчыкъла атхандыла – кёп сабийли болур ючюн.
   Мурдор (фундамент) кючюне да ийнаннгандыла адамла. Юйню мурдорун хазырлай туруп, аллай  ташны биринчи болуп жерде бек  хурметли адам салгъанды, экинчисин – кёп сабийли ана, ючюнчюсюн  а – кёп сабийли юйюрню жашчыгъы. Эр киши уа, чалгъыгъа не уугъа кете туруп, жолу  болур ючюн, онг къолу бла юйню мурдоруна тийгенди.
   Таш кёмюрге (каменный уголь) халкъда Тейри от деп да айтхандыла. Юйде, гюрбежиде да бу ташны бек хайырланнгандыла. Нартланы белгили темирчилери Дебет темир кёмюрден (башха тюрлю уа анга магъадан, дейдиле, железная руда) темир этип болгъанды. Таурухлада, Дебет ташланы ууатып, ичинде не болгъанын билгенди деп айтылады. Малкъарда бла Къарачайда темир бла  байламлы кёп атла бардыла.
   Нартланы абадан, хурметли уучулары Байкъулгъа ууда этилген шишликлени сай ташда (тонкий плоский камень) берип болгъандыла. Гыйы ташны уа (плоский шершавый камень) халжар, гуму, маллагъа орун ишлеген заманлада излегендиле. Жаш уучуланы алада жатдыргъандыла сынауну ётген ал кезиулеринде.
   Къара таш бла байламлы болуучу таурухну да айтайым. Къоркъакъланы, сатхычланы, уручуланы, аманлыкъчыланы да аллай къара ташны (чёрный камень) къатында оноуларын билдирип, бедишлик этгендиле эм туугъан эллеринден къыстагъандыла.
Сын таш а (надгробный камень) кёп тюрлю болгъанды. Аллай ташда садакъ окъла бла ишленнген эселе, сора къабырдагъы уучуду.  Таякъ болса – сюрюучю, минчакъла бла китап – дин ахлусу, хазырла болсала – эр киши, гинжи-къызчыкъ, салта-темирчи, къыпты- хар нени да уста бичген эм тикген тиширыу, къамичи-жылкъычы, кирит болса уа – саулай юйюрню къырылгъанына шагъатлыкъ эте  эди ол.
   Малкъарны бла Къарачайны уучулары Апсатыны ташына (камень бога охоты Апсаты) табыннгандыла. Уугъа баргъанланы  жоллары болур ючюн эм ала юйлерине ырахатлы къайтыр ючюн, бу адет-тёреге бойсуннгандыла. Нартла сауут-сабаларыны жютюлюклерин билир ючюн, ташланы  бла къаяланы тешип болгъандыла. Аны бла тешик ташланы (камень с дыркой) нартла этгендиле.
   Айтхылыкъ нарт Ёрюзмекни ташы да (камень Ёрюзмека) белгилиди. Жаш заманында ол атхан бек уллу таш Тёбен Чегемни суууну къатында тюшгенди. Сосурукъну да кесини ташы болгъанды. Кумыш жерни къатындагъы ташды ол – Сосурукъну атыны аякълары алайда къалгъандыла.
   Ташлы-Тала элибизни да нартла бла байламлы сыйлы ташы барды. Дингил таш (круглый камень, как колесо) бу элни къатындады. Къарашауай Элбрусну (Минги тауну) башындан ташны сызгъанда, ол Ташлы-Талагъа дери тёнгерегенди, дейдиле. Аны юсюнден «Дингил оюн» деген оюнда да айтылады.
   Юч таш (три камня) жылы сууну къатындагъы. Юч башлы эмеген ма алай сын къатып къалгъанды, сермешде аны Ёрюзмек хорлагъанда.
   Нарт Алауган да таурухлагъа къоргъашин таш бла да (свинцовый камень) киргенди. Ол Къоргъашин тауну къатындады. Алауган аны эмегенледе къонакъда болгъанда сызгъан эди.
   Эмеген таш а (камень эмегена) Ючбаш тауну къатындады. Алайда эмегенле ташла бла оюнла бардыргъандыла.
Минги тауну (Элбрусну) башындан ташланы сызып, нартла ким узагъыракъ атарыкъдыла деп, эришгендиле. Ала андан  гебен ташланы (камни-копны) сызгъандыла, аллайла Нохта тауну къатындадыла, дейдиле.
   Таш бла оюнлада къол таш да (ручной камень) белгилиди. Ташны бек узакъгъа ким сызгъан эсе да, ол хорлагъаннга саналгъанды. Башха  тюрлю вариантында уа, оюнчу ташны не къадар бийикге атып, ол да анда къаллай бир кёбюрек тургъанына кёре белгиленнгенди кючлюрек оюну. Эмегенле, нартла да алай оздургъандыла байрамлы заманларын. Сюрюучюле  да алай ойнагъандыла жайлыкълада. Жаш уучуланы уа аны бла хунерлерин эм кючлерин сынагъандыла.
   Аладан сора да, байрым таш (святой камень богини Байрым), Чоппаны ташы (камень покровителя грозы Чоппа), нарт таш (камень нартов), хырхы таш ( точильный камень), Шырданны ташы (камень нарта Шырдана), акъ таш (кварц), алтын таш (камень с содержанием золота) – аны Чегем ауузунда тапхандыла, къызыл таш (камень с содержанием сурика) – Хабаз элни тийресиндеди, жез таш (камень  с содержанием меди), кюмюш таш (камень с содержанием серебра) эм башха  ташла белгилидиле. Биитиг  а ташланы жакъчылары болгъанды.
   Ташны къурулушда бек кенг хайырланнгандыла. Малкъарны  бла Къарачайны буруннгу эллеринде ташлы юйле къатылыкълары эм бийикликлери бла кимни да сейирсидирирчаладыла. Ташдан жол, кёпюр, кешене, къала, тегене, гула, хуна, чунгур, баула эм кёп тюрлю затла ишлегендиле. Аны себепли къарачайлыланы бла малкъарлыланы жашаулары буруннгу заманладан бери таш бла къаты байламлыды.                    

КЪУДАЙЛАНЫ Мухтар. 2005 жыл.
Поделиться: