ТЕНГИЗЧИ ЛЁТЧИК

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына
 

Черкесланы Къонакъ лётчик усталыкъны  школгъа жюрюген жылларында окъуна сайлап, андан башха бир затха кёлю тартмагъанды. Окъууун бошагъанлай, эки нёгери бла Ейск шахарда тенгиз авиацияны школуна барады. 

Тенглери саулукълу, къарыулу жашла кёрюннгенликге, комиссия экисин да авиациягъа жарарыкъ тюйюлсюз деп, артха къайтарады. Черкес улуна уа чурум тапмадыла.
   

Ол, лётчик-истребитель усталыкъ алып, Балтий флотну авиациясына келгенден сора кёп да бармай уруш башланнганды. Тохтаусуз хауа сермешле… Ленинградны кёгюнде, Балтиканы башында да. Фашист бомбардировщикле шахарны бомбала бла урмагъан кюн къалмайды. Черкес улу кёп хауа сермешлеге къатышханды. Балтикада душман кемелени эм катерлени батдыргъанды.
 

 1943 жылда августда Эстонияны башында къызыу хауа сермеш болгъанды. Гитлерчи самолётла аслам эдиле. Къарап-къарагъынчы Къонакъ эки «юнкерсни» къара тютюнлерин бардырады. Немисли бомбардировщиклени дайым да истребительле ашырып болгъандыла, «мессерле», къузгъунлача, тёгерекден аладыла совет лётчиклени. Черкес улу окълары тауусулгъунчу сермешеди ала бла. Самолёту жанып башлагъанда, парашют бла секиреди…

Нёгерлери аэродромгъа Къонакъсыз къондула. Аны агъызгъанларыны юсюнден аман хапар да келтирип. Жарсыгъандыла, мудах болгъандыла бир полкчулары, алай бла юйренип къалгъан эдиле хауа сермешледен лётчикле бары да сау-саламат къайтмаучуларына. Бу жол тамата лейтенант Черкес улудан тюнгюлдюле. Аны ёлгеннге санадыла, эстонлуланы къолларына тюшген эсе, ала совет лётчикни сау къоярыкъ тюйюлдюле деген оюм бла…

Парашюту терек бутакъгъа тагъылып лётчик энишге къарагъанында, «агъач къарындашла» автоматланы ёрге айландырып, тюшюргендиле. Эстонлу бандитледен бирлери алайда окъуна ёлтюрюп къояр жанлы болгъанды. Таматалары унамагъанды: «Бу офицерди, кёп зат биле болур, штабха элтирге керекди»,-дегенни айтханды. Жесирни штабха сюрюрге экеуленнге буюргъанды. «Къарыулу адам кёрюнеди, сакъ болугъуз», - деп эсгертгенди.

Лётчикни алларында сюрюп, бандитле агъачны къалын жерине киргендиле. Насыпха, къолларын байламагъандыла. Автоматла бла сауутланнган эки адамдан къайры къутуллукъду, деп ышаннган болур эдиле. Черкес улу уа бир ненча секундну ичине башында биширгенди къачаргъа планны. Штабха жетдирселе, илишаннга саллыкълары сёзсюздю, да сора сермешде ёлген иги тюйюлмюдю, деп ойлагъанды.

Бандитледен бири бёкемирек эди да, алгъа аны уруп къапларгъа, экинчисини автоматын сермерге. Башха амалы жокъ эди аны.  Къонакъ къарыулу жаш эди, аны жумдуругъу жетген аягъы юсюнде тураллыкъ тюйюл эди. Артха суху бурулуп, аладан бирин уруп тёнгеретеди, экинчисини автоматын сермеп алып, къалагъы бла башына жетдиргенди…

Къолунда «шмайсер» автоматы бла къайтханында, лётчик нёгерлери сейир этгендиле, хапарына да ийнаннгандыла. Таулу жаш ётюрюкчю, жаншакъ болмагъанын авиаполкда бары да биле эдиле. 

Къазауатны ол капитан чыны бла бошагъанды. 1946 жылда отпускагъа Орта Азиягъа келгенди. Анда болгъан ишини юсюнден а аны бир эллиси – къашхатаучу Къулбайланы Алий хапар айтханы эсимдеди. «Комендантла нек эсе да репрессиялагъа тюшген миллетледен болгъан офицерлени сындырыргъа, ыспассыз этерге ёч эдиле. Черкесланы Къонакъны келген кюнню экинчисинде комендант чакъырады да, жеринден да турмай:

- Погонларынгы да теш, керохунгу да сал, - дейди.

- Жолдаш, кичи лейтенант! Сен, баям, аллынгда ким сюелгенине эс бурмагъанса. Аскер Уставдан хапарынг бар эсе, кесингден уллу чыны болгъанны ёрге туруп алгъышларгъа кереклисин биле болурса.

Комендант, шинтигинден къобуп, Черкес улуну керохун къабынындан чыгъарыргъа узалады. Къонакъ, аны къолун артына буруп, сауутун сыйырады.

- Мен терс болгъанма, кечгинлик тилейме, керохуму къайтар, - деп келген эди комендант Черкеслагъа».

Уруш бошалгъандан сора Черкес улу бир ненча жылны Ленинградда авиазавода реактивный самолётланы сынап тургъанды. Бир жол истребитель, «лётчикге бойсунмай», уллу терклик бла энишге тюшюп башлагъанды. Бир ненча секунддан бурну бла жерге чанчыллыкъ эди. Къалай этейим дей турургъа заман болмагъанды. Пилот самолётну Фин богъазны жагъагъа жууугъуракъ жеринде суугъа къондургъанды. Болсада истребительни ремонтха, лётчикни уа госпитальгъа салгъандыла.
 

Черкесланы Къонакъны жашауунда болгъан ма бу кезиуню юсюнден да Къулбайланы Алий билдиргенди. Аны юсюнден айтханда, жюреги къыйналып: «Адам улуну кеси бла бирге жаратылып, жашаудан кетерге ушамагъан зарлыкъ ненча адамны къадарына хыянатын жетдиргенди. Сынаучу лётчик жанын къолуна алып айланнган бир адамды. Анга зарлыкъ этгенни къалай ангыларгъа боллукъду?»,- деген эди.  

Черкес улуну кеси эллилеринден биреу партияны Ленинград обкомуна былай жазгъанды: «Репрессиялагъа тюшген миллетни адамы къорууланыу магъанасы болгъан аскер заводда оноучу къуллукъ алып турады. Анга къалай ышаныргъа боллукъду?..».

Госпитальдан чыкъгъандан сора Къонакъ авиазаводну директоруну орунбасары болуп бир ненча жыл ишлегенди. Письмодан сора аны къуллугъундан эркин этгендиле.