Энчи магъаналы байрамлада энчи тепсеуле къуралгъандыла

Халкъ тепсеулерибиз бла байламлы бёлюмню андан ары бардырабыз. Бу жол «Голлуну» бла «Башил айы» къыш тепсеуню юслеринден да Къудайланы Мухтарны жазгъанларына кёре хапарлайбыз.  Мирзеуню тейриси Голлу болгъанды.  Озгъан заманлада таулула аны хурметине деп жаз башыны ал кюнлеринде жырла, тепсеуле бла энчи байрамла къурагъандыла. Бу къууанчны мажюсю буруннгуда чыкъгъаныны сылтауу адамланы жыйылып бай тирлик алыугъа итиниулери болгъаны ишексизди. Тёреге жораланнган жырда тейрини берегетлиги, ариулугъу, акъыллылыгъы махталгъанды. Аны сыфатын акъ сакъалы бла алтын бетли тону бла огъурлу къартныча кёргендиле. Бир къолунда аны таягъы барды, бирсисинде – аламат мирзеу.

Бу тёрени  тохташдырылгъан рузлама болжалы болгъанды. Жылгъа бир кере белгиленнгенди (тотурну ал айында), мартда – сабан ишле башланырдан алгъа. Аны сабанда неда эл къыйырында ётдюргендиле. Анда мал сойгъандыла, башха ашла этгендиле, сыра биширгендиле.

Хар келлик келгенден сора, жыйылыу тёречини, акъсакъалны,  сыбызгъыда согъуундан башланнганды, ол байрамны ачылгъаныны белгиси болгъанды. Аны биринчи макъамы эшитилгенлей окъуна, къатышханла, къолларындан тутуп, уллу тёгерек къурап барып, жыр айтхандыла: «Ойра, Голлу, ойра, Голлу, сен жарыкъ Голлу». Ол тёгерек барып тепсеуге  эр кишиле, тиширыула да къошулгъандыла, ала узакъ элледен окъуна жыйышханла эдиле.

Тёречи кеси да тёгерекни ортасында сюелип, тепсегенлени  тепгенлерин низамда тутханды.  Аны оноуу бла  онгнга, солгъа баргъандыла. Адамла арыгъынчы тепсеу тохтамагъанды. Солуп, ала биягъы тёгерек тургъандыла. Ол асламлы тепсеу-хоровод болгъанды, сау ыйыкъны баргъанды ызына. 

Ол тёрени тюрлю-тюрлю эришиуле  байыкъландыргъандыла: чабыу, садакъдан атыу, таш тюртюу эм башхала.  Аллай болумлада бир камысык жаратхан къызын къачырыргъа да болгъанды. «Голлу» жыр-тепсеуню бардыргъанда, майданнга  сары тону бла жырчы чыкъгъанды, ол Голлу тейрини сыфатын къурагъанды.  Жырчыны тёгерегине жашла, къызла жыйылып «Голлу» жыр-тепсеуню бардыргъандыла.  Экеу-экеу тепсеучюле  уллу тёгерекни къурагъандыла, ол кюнню белгисича ангылашыннганды. Тепсеуде ызла  сабанда баразаланы белгилерича эдиле. Урлукъ себиу а онг къолну алгъа узатыуну болушлугъу бла кёргюзтюлгенди, тырнаууч бла ётюу – аякъ бурунларына туруу бла. Чагалау -  санны-чархны алгъа ийилиуюу эм къолну алгъа-энишге узатыу бла.

Оракъ бла къылкъыланы кесиу – санны-чархны энишге  ийилиуюу эм къолланы да энишге узатыу бла, къылкъыланы бирге жыйыу – тесегенлени бир бирге жууукъ тёгерекге сюелгенлери бла.
«Голлу» тепсеуню оюн халлы тюрлюсю. Къызла жашлагъа  бир кесек  мирзеу юлешгендиле. Жашла бюртюклени санын санаргъа керек болгъандыла. Анга бир бёлек заман берилгенди.  Теркирек эм тюз санап бошагъан тепсеуню башлагъанды.

«Голлу» тёрени ёлгенлени эсгерген магъанасы. В.И. Филоненко: «Голлу – буруннгулу байрамды…Ол бир ненча кече, кюн бардырылгъанды, аны кезиуюнде ёлген ата-бабаланы эсгергендиле: лёкъум биширгендиле, уча хазырлагъандыла. Хазырланнган ашладан эм игилерин ауушханлагъа юлюш этгендиле. Адамла ол кече ёлгенле къабырладан чыкъгъан суннгандыла эмда аланы сыйлы аш-азыкъла бла кёллерин алалсала, жайда тирлик иги боллукъду дегендиле». 

Тепсеу майданда жамычы бла бухар бёркню салгъандыла, ала къабырны белгисича болгъандыла. «Къабырны» къатына къама, къамчи, садакъ эм садакъ окъла, хазырла, таякъ, бичакъ, башлыкъ салгъандыла, аланы тепсеуге къатышханлагъа юлеширге керек болгъанды. Эр кишиле «къабырны» тёгерегине «Голлуну» тепсегендиле. Ол кезиуде аланы ышарыргъа эркинликлери болмагъанды.

Тиширыу тюрлюсюнде ёлгенни «къабырына» жюзюкле, сыргъала, минчакъла, билезик, урчукъ, жаулукъчукъ, кюзгю салгъандыла, тепсеуден сора аланы къызлагъа юлешгендиле.

«Голлу» тепсеуню той тюрлюсю. Голлуда  жаш къызны жаратса, ол жаш бёркюн тешип, къызны башына кийдиргенди. Тепсеу майданнга ажайыплы кюзгюсю бла къыз чыкъгъанды эмда битеу жашланы бла нёгер къызларын тепсерге чакъыргъанды. Жашла, къызла да, ыразылыкъларын къарс ургъанлары бла билдире, арагъа атлагъандыла.  Ала сахнаны башха-башха жанларындан келгендиле.  Къызла кюзгюсю бла солистканы бир жанындан сюелгендиле, жашла – бирси жанындан. 

Кюзгюсю болгъан къызны къатына башха къыз келип аны кюзгюсюне къарагъанды.  Ол кесин сымарлап кюрешгинчи, жаш, къатына жанлап, аны къолтугъундан тутуп тепсерге чакъыргъанды. Экиси да тынч, хапар бардыргъанча, атлагъандыла. Ол кезиуде кюзгюсю болгъан къызны къатына энтта да эки къыз келип, кюзгюге къарап, сымарланып башлагъандыла. Аланы да эки жаш чакъыргъандыла тепсерге.  Ахыргъыла биринчилени ызындан тебирегендиле.  Алай бла битеу къатышханла экеу-экеу болгъунчу  баргъанды. Хар бир жаш бла къыз бир энчи сыфат къурагъандыла, бир жаш оюнчу, жарыкъ кёллю эсе, бирсиси – мудах, ючюнчюсю – эсирик…

«Голлу» тепсеуню той тюрлюсю майданны ара жеринде бардырылгъанды, бир кесек бийикге чыкъгъан тийресинде,  аны къоншу эллени адамлары да кёрюрча. Къызла тепсегенде, жашла аланы ариулукъларына, низамлылыкъларына кёре сайлагъандыла. Аллайгъа тёреде айырылгъан къыз дегендиле. 

«Башил айы» къыш тепсеу. Жылны биринчи айы малкъарлылада, къарачайлылада да башил ай болгъанды.  Ол кезиуде уучулукъ бла тири кюрешгендиле. Малла къышлыкълада болгъандыла. Жаз башына хазырлана, адамла мешхут жыйгъандыла, урлукъ хазырлагъандыла, ишчи сауутларын тапландыргъандыла, энчи эсни жер сюрген ёгюзлеге бёлгендиле: алагъа энчи аш бергендиле. Темирчиле сенекле, бахсала, кюрекле, чалгъыла, балтала, чёгючле эм башха керекле жарашдыргъандыла.

Тиширыула эшгендиле, тикгендиле, жамычыла бичгендиле, башлыкъла, бухар бёркле, уюкъла, жаулукъла, бёркчюкле этгендиле. Ала ол затланы Гюржюге, Абхазиягъа элтип сатхандыла.  Андан сора да, байрам ичгиле хазырлагъандыла, башил айда сабийлеге деп сейир къалачла биширгендиле. Жангы жылны аллында бугъала, къойла, тауукъла сойгъандыла, тёрели аш-азыкъ хазырлагъандыла. Жангы жылда уллу отла жандырып, аланы тёгереклерине «Акъмыйыкъ» деген тёрели тепсеуге баргъандыла.  Ол тепсеуню  акъ жамычыла, башлыкъла, бухар бёркле кийип тепсегендиле, ала къарны, къышны белгилерича эдиле.  Тепсеуню битеу тебиулери къарда, бузда учхалагъаннга ушайдыла.

Башил айда къар аслам болса, эр кишиле бла сабийле  тёшледен чанала, саржеле бла учхандыла. Ол затла бу тепсеуде да кёргюзтюлгендиле. Суу боюнлада, шауданланы къатларында  мажюсючюле  отла жандыргъандыла, къурманлыкъ этгендиле, отну эм желни бийче тейриси Ажамгъа махтау жырла айтхандыла, къышны жумушакъ, желни шош этерин тилегендиле.

Жылынырча, ала аяусуз къол аязларына жылы тылпыуларын солуйдула. Ол кезиуде Ажамны тебиулерин къатлайдыла. Барысы да солгъа, онгнга, алгъа, артха тебедиле, желни баямлагъанча. Къызла къол жаулукъларын булгъайдыла, къар хапуланы кёргюзтгенча.  Ала акъырын ёрге турадыла – къар тёбелени ёсгенлерин кёргюзтюп. Ызы бла жамычыларын кенг ачып битеулю ыз бла алгъа барадыла – ол къар юзюлгенни белгисичады.  Аллай тебиу бир ненча кере къайтарылады. Тепсеуню ахырында  барысы да тепмей сюеледиле. 

Озгъан заманлада Малкъарда бла Къарачайда  сабийле хайнух оюнну бардыргъандыла. Анга кёре гитчеле бузда хайнух буруп, жырла жырлагъандыла. Майданда бир ненча жаш бурулуп да тепсегендиле, ол оюнну белгилей, тепсеуню ол кесегине хайнух дейдиле.