Ийнаныула, жюрек сезимле, сюймеклик – халкъ тепсеулени мурдорлары

Халкъ тепсеулерибиз бла байламлы бёлюмню алгъыннгы номерде ачып, аны андан ары бардырабыз. Бу жол «Тёгерек тепсеуню», «Жияны», «Кийиз къамчини» юслеринден да Къудайланы Мухтарны жазгъанларына кёре хапарлайбыз.  

«Тёгерек тепсеу» бек эрттегили тепсеуледен бириди. Аны бир тюрлюсюнде жаш  лячинни неда къушну сыфатындача чыгъады арагъа, къыз а – кёгюрчюнню неда зурнукну. Бу тепсеуню бир жаш бла бир къыз неда асламла жыйылып тепсегендиле. Аны биринчи кесеги сабырды, лирика халда толтурулады, экинчиси – терк.

Тепсеуню къыз ачады. Ол тизмеден, кёгюрчюнню сыфатында, чыгъып, аякъ бурунларына сюелип, ууакъ-ууакъ атлап, тёгерекге барады. Къолларын бир кесек артха тутуп, кёгюрчюн къанатлагъа ушатып. Ызы бла ол къолларын тынч белине дери, инбашларына дери, ахырында уа башындан да бийигирек тутады: ол кёкге учуп кетерге излейди! Узун женглери керти да кёгюрчюнню къанатларына ушайдыла. Къыз уллу тёгерекни ызына бурулуп келип, майданны  ортасында тохтайды.  Бирсиле къарс уруп, тепсегенни кёлюн кётюредиле.

Жашла кеслерини къауумларындан «Тёгерек тепсеуню» иги билгенни ортагъа чыгъарадыла. Ол, тепсерге сюймегенча этип, унамазгъа кюрешеди: нёгерлеринден къачады, алай аны тутадыла, тепсе деп тилейдиле.  Къыз анга кёз атып, башындан бёркюн алады. Андан сора ол арагъа чыгъып, анга бёркю ючюн саугъа берирге борчлуду.  Бёркюн алгъандан сора, жаш аны башына киеди, къыз а тепсегенин тохтатмайды. Жаш да аны ызындан тепсеп башлайды. Ол аны жетгенлей, къыз баргъан ызын бирси жанына буруп къояды, аны арытырча.

Жаш, аякъ бурунларына туруп, къолларын, къуш къанатларыча, башындан эсе ёрге кётюрюп, кёгюрчюнню «тутаргъа» кюрешеди. Къыз уста тебе билгенини хайырындан къушдан неда илячинден къутулады, жаш а тири анга жанлап, тюзюнлей бетине къарап сюелип къалып, аны жолун да кеседи. Алай къыз да, кийик чыпчыкъча, жанындагъыны хар тепгенин ангылап, аны къаты бла учхалап кетеди. Ала къайтарып-къайтарып жууукълашадыла эмда хар зат жангыдан башланады.

Энди жаш аякъ бармакъларына сюелип жеринде тёгерекге бурулады, къыз а андан узагъыракъда тёгерек барып тепсейди. Билмей тургъанлай жаш анга жанлайды да, ол а терк артха туруп, аякъ бурунларына сюеледи, кесича «къушну» къоркъутургъа кюрешип.  Бир бирлерин жетселе уа, ала бирге алгъа, артха, солгъа, онгнга барадыла. Алай эте кетгенден сора къыз, жашны илячинча тири, ётгюр болгъанын ангылап, къолларын ёрге кётюреди да, ызы бла энишге жибереди, ол аны къарыуун ангылагъаныны белгисичады эмда алай бла жашха бюсюрегенин билдиреди.

Жаш да аны къатына жанлап, башын энишге ийип тепсерге чакъырады, кечгинлик тилегенча, къолларын анга узатады. Экиси да бирге жашланы, къызланы къатлары бла тёгерекге барадыла: «Къарачыгъыз биз бирге къалай тап келишебиз!» -дегенча. Жашха къанатла битгенча, ол жангыдан къушну, уучуну да сыфатларын кёргюзтеди, садакъдан атдыргъанча да этеди.

Къыз а, кёгюрчюнча, тепсеуде сюзюлюп, къолларын бирде ёрге элтеди, бирде энишге жибереди. Тепсеуню бек жарыкъ, тири кезиулерин а энчи белгилерчады.  «Тёгерек тепсеуде» баргъанла эркин теберге боладыла. Андан сора да, жаш мында  кесин бек ариу жюрютюрге тийишлиди:  тепсеуню къызыу заманында аны къызны не этегин, не аягъын басаргъа, не билмегенлей тюртюрге да эркинлиги жокъду.

Тепсеуню  бу тюрлюсюнде ол къызгъа аркъасы бла бурулургъа да болмайды, аны жанында бир кесек бир жанына къарап барыргъа тийишлиди, «Мароко», «Жия», «Жортууул», «Къысыр», «Абезех» тепсеуледеча къызны къолтугъун тутаргъа да эркин тюйюлдю. Жаш къыздан къарыусуз аякъ бюге эсе, аны иги тепсеген сыйырыргъа болады. Жашха тепсеуде, къызны эслемегенча этип, андан алгъа барыргъа да жарамайды. Ол аны жанында, неда артхаракъда болургъа керекди.

Чыпчыкъланы сыфатларында болгъан кесекде алагъа ышарыргъа да жарамагъанды. Ала сюйгенлени кёргюзтген кезиулеринде бир кесек жарыкъ бет алыргъа болгъандыла. «Тёгерек тепсеуню» атлары айтылгъан  усталары  белгиленнген жорукъланы къаты тутхандыла, кеслерини сахна даражаларын тюшюрмез ючюн. Тепсеуню къарыусуз кёргюзтген жыйылгъанланы жанындан хыликкя сёзле эшитгенди эмда экинчи кюн окъуна аны юсюнден чам ийнарла тагъылыргъа болгъандыла.

«Жия» деген сейир тепсеуню юсюнден айтсагъ а, аны ётгюр, жигит, иги тепсей билген къыз башлагъанды. Ол тёгерекге барып, жыйылгъанланы тепсеуге чакъыргъанды. Экинчи тёгерекде къыз жаратхан жаш, андан бир кесекге артхаракъ къалып, къошулгъанды. Къыз да ол анга бюсюрегенин бла къалгъанын билдирирге болгъанды: сол къолун алгъа этсе – жаратханын айтады, жаратмаса уа,  онг къолун кётюргенди.

Алай бла биринчи чыкъгъанлагъа бирси жашла, къызла да къошулгъандыла. Бир кесекден биринчи къыз «къолтугъунга» дегенни айтхандан сора, битеу жашла онг къоллары бла къызланы сол къолларын алгъандыла. Экеу-экеу болуп, ала башха-башха жанына баргъандыла. Бир талай замандан биринчи жаш бла къыз майдандан кетгендиле, аланы ызларындан бирсиле да кезиу-кезиу.

«Жияны» экинчи тюрлюсю бираз башхаракъды, мында тепсеуню биринчи жаш ачады, къалгъаны уа биринчи тюрлюсюндеча барады. Эки  тюрлюсюнде да тепсегенлени саны белгиленмейди, ол къаллай бир да болургъа болады, заман болжалгъа да чек салынмайды.

«Жияны» ючюнчю тюрлюсю. Мажюсюлюк заманлада  къыз эрге барырча жыл саннга жетсе, ол юй башха, неда башха бийик жерге – таугъа, уллу ташха – миннгенди. Аны онг жанына къарындашы сюелгенди, сол жанына уа – келини. Къарындашы бла келини къыз эрге барырча болгъанын къычырып айтхандыла, къалымны, бернени къаллай бир боллугъун да билдиргендиле. Аны аш эте билгенин, эшгенин, тикгенин, гитчеге-къартха къарагъанын да чертирге унутмагъандыла. Кёбюсюнде алай юйде кёбюрек къалгъанланы къадарларына оноу этгендиле. Билдириу бир ненча кере къайтарылып айтылгъандан сора, келечилени сакълагъандыла. Быллай тёре Бахсан ауузну эллеринде жюрюгенди.

«Жия» тепсеуге ючеулен къатышадыла: бай сымарланнган «келинлик», аны «къарындашы» эм «келини». Ючюсю да уллу тёгерекге барып, ортагъа чыгъадыла. Арада келинлик онгнга-солгъа бурулуп, кесин кёргюзтеди. Келин бла къарындаш айырылып барадыла, ызы бла жууукълашып арагъа келедиле. Ол кезиуде тепсеулени оноучусуну белгиси бла  жан-жанындан жашла бла къызла чыгъып, ол ючюсюне къошуладыла. Барысы да бирге «Жияны» тепсейдиле.

«Къамчи». «Белгилеге ийнаннганла эмегенлени ажайыплы къамчилери болгъанды, дегендиле. Ол къамчи бла эшекни – ат, бугъаны – ийнек, къойну – киштик, жашны – къыз, къартны – жаш этерге онг болгъанды. Аны болушлугъу бла башхаланы кесинге бойсундурургъа, къызны неда жашны кесинги сюйдюрюрге да.  Нарт эпосда эмеген ундурукъ къулагъындан кийиз къамчини сермеп, Ёрюзмекни эки кере аны бла урады. Батыр жыгъылып, сырты бюгюлюп, къоллары аякълары бла тенг болгъандыла: ёхтем нарт уучу итни сыфатына киргенди». Алай жазылады Нальчик шахарда 1974 жылда чыкъгъан «Алтын сыфатлы Дебет» деген китапда.

«Къамчи» тепсеуде кийиз къамчиси болгъан жаш, бирсиледен айырылып, къызла жанлы барады эмда жаратханын тепсерге чакъырады. Ол сюзюлюп чыгъады, къамчиси бла жаш аны ызындан болады. Ала тёгерекни ортасында тохтайдыл: жаш жеринде бир ненча тебиу этеди, къыз а кеси тёгерегине бурулады. Ол билине-билинмез къамчиси бла къызны тобукъларына эки кере тиеди. Ызы бла къамчини анга берип, жерине къайтады. Къыз да жаш этгенни къатлайды.  Барысы да тепсеуде кеслерин сынагъынчы, ол къайтарылгъанлай турады.

«Кече эмеген аны къатыны да жукълагъанларында, уучу ит тёшек тюбюнден чыгъып, ундурукъ къулакъда кийиз къамчини кеси кесине жетдирип, тейриге тилегенди эмда жангыдан адам сыфатына къайтханды». Ызы бла ёрюзмек къамчи бла эмегенни уруп, аны къарыулу ат этгенди.

Къамчи бла тепсеуде жаш бла къызны араларында байламлыкъны женгил ангыларгъа болгъанды. Жаш жаратханын тепсерге чакъырса, аны угъай дерге эркинлиги болмагъанды. Къыз жашны жаратмаса да, къанатлача,  ёрге кётюрюлген къолларына да къарамагъанлай (ол а къызны ыразы болмагъаныны белгиси эди), ол тепсеуню ахырына жетдирирге борчлуду.