«Жамауат бла юйюр юйретиуню биригиип бардырыргъа керекдиле»

ЮНЕСКО-ну 1999 жылны 17 ноябринде бардырылгъан генеральный конференциясында 21 февраль Ана тиллени халкъла аралы кюнюне саналлыгъы билдирилген эди. Артдаракъда уа сагъынылгъан организация 136 тилни алты критерийге тийишлиликде тас бола тургъаннга тергеп, аланы атласын къурагъанды. Анга Шимал Кавказны бирси халкъларыны тиллери бла бирге бизники да къошулгъанды. Сагъынылгъан байрамны аллында, биз, Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну къарачай-малкъар тил бёлюмюню башчысы, филология илмуланы доктору Мусукланы Борисге тюбеп, ушакъ бардыргъанбыз.

- Борис, бюгюнлюкде ана тилибизни айнытхан угъай, сакълагъан къыйын болуп тургъан кезиуде къаллай иш бардырадыла алимлерибиз?

- Бизни институтда, университетде да уруннган алимлерибиз хар заманда да тилибизни айныуун жалчытыуда  жетишимли болгъанлай келедиле. Ол жумушну тийишли даражада толтургъан да алай тынч тюйюлдю.

Нек дегенде тилни илму жаны бла айнытыу – ол аны бла кюрешген алимлени баш борчларыды. Аны ючюн а сёзлюкле, монографияла дегенча басмаланыргъа, конференциялагъа  да къатышыргъа керекди. Халкъла аралы жыйылыулада уа биз бирси тюрк тилли миллетлени келечилерини оюмларына тынгылайбыз, аланы проблемаларын да  эсге алабыз.

Тилни сакълауну юсюнден айтхан заманда да, биз огъарыда сагъыннган илму ишле магъаналыдыла.  Нек дегенде  аланы кючю бла дерсликле, программала хазырланадыла. Дагъыда ол китаплада, тиллени  бусагъатдагъы халларын эсге алгъанда, алимлени жангы кёз къарамлары кёрюнеди. Эрттеден  бери тинтилмей тургъан темалагъа, соруулагъа  да къаралады.

Ахыр юч жылда бизни сектор эки тынгылы  ишни тамамлагъаны бюгюнлюкде мени къууандырады. Биринчиси  -  «Современный карачаево-балкарский язык». Аны автору эм проектини башчысы филология илмуланы доктору Улакъланы Махтиди.

Ол кеси да эки кесекге бёлюнюп  басмаланнганды. Алада биринчисини баш редактору филология илмуланы доктору Гузеланы Жамалды. Экинчисине уа кесим къарагъанма. Китапланы басмаларгъа себеплик этген, бюгюнлюкде Москвада жашагъан кёнделенчи жаш, филология илмуланы доктору Чеченланы Алийге бу иш бла  кюрешгенлени барыбызны да ыразылыгъыбызны  билдирирге сюеме.
Дагъыда белгилеригим а  «Къарачай-малкъар тилни синонимлерини сёзлюгюдю». Аллай ишле бизни тилибизни даражасын кётюредиле.

-Бу китаплагъа биз барыбыз да къууаннганбыз. Алай а, ачыгъын айтсакъ, бюгюнлюкде тауча сёлеширге кёпле кюсемеген кезиуде ала неге керекдиле дегенлеге да тюбейбиз?

- Аллай соруу, хау, тууады. Алай а ёз тилибизде сёлеширге унамагъан проблема юйюрден, сабий саддан, школдан да чыгъады. Былайда тюз ангыларгъа керекди, инсанны жанына тиер акъылда тюйюлме. Алай  а сабий, сёз ючюн, садикде нени  кёрсе, аны алады. Аны себепли тилибизни сакълар ючюн, бир да болмаса да, элледе орналгъан садлада окъуна, саулай окъутууну болмаса да, таучагъа бёлюннген сагъатланы кёбюрек этер амал табылса сюерик эдим.

Сагъынылгъан изданиялагъа  къайтсагъ а, аллай китапла биз да миллетбиз деген халкъгъа, айхай да, керекдиле. Ала бизни бирсилени арасында орунубузну ачыкълайдыла.

-Тилибизни  бюгюннгю болуму бла байламлы сизни жарсытхан неди?

-Биз школланы, сабий садланы айтдыкъ. Алай сунама, жарсыугъа, окъутуу-юйретиу иш формальный халда бардырылады. Дерслени качестволу болурларына  эс бурургъа тиийшлибиз. Алгъын китапла болмагъан заманда халкъ кёлден чыгъармачылыкъгъа таянып ёсдюре билгенди жаш тёлюню. Тилин, адет-тёресин да  сакълагъанды. Шёндю уа хар небиз да бола тургъанлай, кесибизни къыйнаргъа излемейбиз.
Ата-анала да ауурлукъну мектепни боюнуна атып къоймай, жашы-къызы андан келгенден сора ол сау кюнюн къалай оздургъанына  къайгъырыргъа керекдиле. Башхача айтханда уа, юйюр, алимле, школла, садикле да биригиулюкню жолун излерге тийишлибиз.

Андан сора уа мен алыкъа тинтилмей тургъан жер-суу, миллет, адам атла бла байламлы теория ишлерибиз болсала ыразы эдим. Шёндю уа биз орус-къарачай-малкъар тил кёчюрме сёзлюкню жаза турабыз.

Дагъыда керек затладан бири – алимле илму бла кюреширге излеген жаш адамланы табып, алагъа жол кёргюзтюрге керекдиле. Сёз ючюн, Бёзюланы Ахияны юлгюге келтирирге сюеме. Ол тилибизни  илму жаны бла айныууна уллу къыйын салгъанды. СССР-ни Илмула академиясыны тыш къыраллы тилле кафедрасына 28 жылны ичинде башчылыкъ эте, жаланда малкъарлылагъа бла къарачайлылагъа угъай, аны аллына Совет Союзну къалайындан да келгеннге аспирантурада окъургъа болушлукъ этип тургъанды.

-Огъарыда биригиулюкню жолун сагъыннгансыз. Аны неде кёресиз?

-Айтханымча, малкъар тилге берилген сагъатланы кёбейтиуде, юйде тауча сёлешиуде, качестволу окъутууда. Жаланда информация кёрюмдю бла берсенг окъуна дерсни, сабийге кёп затны билдирирге болады. Сёз ючюн, Огъары Малкъарны садигинде ишлегенле бизге келип, гитчелеге юйретирге эски эллерибизни, жер-суу атларыбызны юслеринден материалла излеген эдиле. Ким келсе да, мында къайсы бёлюм да алагъа болушургъа ыразыбыз.

Сабийлеге кесибизни  атларыбызны атасакъ окъуна, ол да тилни сакъларгъа себепликди.  Андан сора да, жаш тёлюбюз бизни миллет юйюрлерибизни къураргъа тийишлиди. Орус, неда башхача сёлешиуню даражалыгъа санап турмай, ёз тилибизни  багъаларгъа эм алгъа  уа сюерге керекбиз. Чингиз Айтматов «И дольше века длится день»  деген китабында айтханыча, манкъуртланы  угъай, миллет  тиллени, адет-тёрелени билгенлени  ёсдюрюрге борчлубуз. Алада уа бир заманда да терс зат айтылмагъанды.

-Кесини халкъын сюйген адам ёз тили тас бола тургъаннга саналгъанына жарсымай къаллыкъ тюйюлдю. Биз барыбыз да не этерге керекбиз ол затдан хатасыз къутулур ючюн?

-Билесиз, тилин унутхан халкъ кеси да жокъ болады. Сёз ючюн, караимлилени окъуна алайыкъ. Ала  бюгюнлюкде Литвада, Украинада, Польшада, Россейде да жашагъанлыкъгъа, кеслерича сёлешалмайдыла. Адабият тил орунуна уа тургъан жерлеринде жюрютюлгенни хайырланадыла, ол а жарсыулуду. Тили болмаса уа, миллет  адет-тёресин, кесини энчилигин тас этип къояды.
Былтыр ана тиллени окъутуугъа чек салынады деген хапарла бизни барыбызны да къозгъагъандыла. Институтну алимлери да ол затха кесибизни кёз къарамыбызны билдирген эдик. Биз школчу кезиуде биреуню акъылына да келмей эди малкъарчаны, сёз ючюн, орусчадан башха тюрлю окъутургъа. Аллай сагъышла уа, ангыларгъа керекди, миллет тиллени даражаларын тюшюредиле, анга кёре уа халкъланы да.

Ушакъны МОКЪАЛАНЫ Зухура бардыргъанды.
Поделиться: