Аскер – эр кишини ишиди

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына
Байрамукъланы Закерияны  жашы Умаргъа Уллу Ата журт уруш башланнганда 17 жыл энди толгъан эди.   Ветеран  сермешле бла Кавказдан Европагъа, Берлиннге дери жетгенди, ауур жаралы да болгъанды. Уллу Ата журт урушда  жигитлиги ючюн Аскер Махтаулукъну орденини 3-чю даражасы, Къызыл Жулдузну, Уллу Ата журт  урушну орденлери, кёп  майдалла  бла саугъаланнганды.   

 - Элде жашлагъа аскерге повестка келгенде, тиширыуланы жиляп-сарнап башлагъанларын эшитсем, ачыуланнган этиучю эдим.  Эр кишини алай ашырыргъа жарамайды, мен аны барыгъызгъа да кёргюзтюрме, деп келиучю эди эсиме, - деп эсгереди ветеран.

Умар Закерьяевич Къарачай-Черкесде туугъанды. Ол беш къарындашны бла юч эгечны таматалары эди.  Уруш башланнганды деген къужур хапарны уа  радиода эшитеди.    «Военкомгъа келип, фронтха барыргъа сюеме,    повестка беригиз деп тохтайма. Алмазла деп, къоркъуп, жыл санымы къошхан эдим, - деп эсгереди андан ары акъсакъал. – Повестка  кесин кёп сакълатмады – экинчи кюн окъуна келди. «Жашым, къоркъма. Аскер – эр кишини ишиди. Сен офицер болуп къайтырыкъса!», - деген насийхат сёзле бла ашыргъанды урушха ыннам».

Алай бла Умар  Баш командованияны резервини 24-чю мотоштурмовой инженер-сапёр батальонуна тюшеди.  Бёлюм, анда уа сапёрла, минёрла, инженерле къуллукъ этгендиле, Сталинграддан Берлиннге  дери жетгенди. Бизни ветеран Украинаны, Польшаны, Чехословакияны, Австрияны къоруулау сермешлеге, Германияны азатлау къазауатха къатышханды,  Сандомир   плацдарм ючюн урушда болгъанды.

Контратакаладан биринде уа Умаргъа ёлюмню «бетине къараргъа» окъуна тюшгенди. «Уруш кинолада аллай сценаланы кёргюзтюрге бек сюйюучюдюле: топла чачылып, топуракъны кёкге дери жетдире, тёгерек-баш  атышыу, чачылыу таушладан толу… Мени,  аскерчи нёгерлерим бла бирге   топуракъ  басдырады, эсими ташлайма. Сермеш бошалгъандан сора   биргеме къуллукъ этгенле, каскамда къанны  кёрюп, харип Кацо, ёлюп къалды, деп, къатым бла озадыла. Грузинлиге ушагъаным ючюн манга Кацо деп атагъан эдиле урушда. Алай бир кесекден эсими жыйып, ала таба барама. Мени сау кёргенлеринде, кёзлерине да ийнанмай эдиле. Бир  аскерчи уа, ол бюгюн да кёз аллымдады – бизден тамата мыйыкълы эр киши – мени къаты къучакълайды да: «Санга жукъ да боллукъ тюйюлдю. Сау-саламат юйюнге къайтырыкъса», - дейди да, жиляп къалады. Ол кюн алайда бек кёп адам жоюлгъанды», - дейди акъсакъал, кёз жашларын букъдурургъа кюреше.

Совет аскерчини эсинде кёп зат къалгъанды, аладан бирини юсюнден  сагъыныргъа уа артыкъ бек сюймеучюдю. Алай бюгюнлюкде уа  ол сёзле урушда, къан тёгюлгенде да адамлыкъ даражаны тас этерге жарамагъанына шагъатлыкъ этедиле.

Австрияда совет аскерлени чабыуулларындан биринде Умар нёгери бла окоплада бугъуп тургъан эки немисли аскерчини табадыла. Аладан бири, формасына кёре, СС-де къуллукъ этгенди. Аны алайда окъуна атдырып ёлтюредиле. Экинчиси уа - ефрейтор. Командир  Умаргъа аны бир жанына элт да, анда атдыр, деп буюрады.

-Жашчыкъгъа   15 жыл да  толгъан болмаз эди, ёсюмю да бир гитчечик. Ол асыры къоркъгъандан, къалтырап, мени таба къарагъан окъуна этмейди. Энди бу сабийни къалай ёлтюрейим, уруш ма бюгюн-тамбла бошалады, деген сагъышла келедиле башыма. Бир такъыйкъада уа ол жаш тюз да кёзюме къарайды…  Не букъдурлугъу барды, атдыралмадым. Къач, деп къычырама да, окъланы кёкге  иеме... Алай бу затны юсюнден  артыкъ бек сагъыныргъа сюймеучюме,  командирни буйругъун толтурмадым,   душманны жанын сакълагъанса, деп да терслерикле да табылырла…, - дейди ол.

Совет  аскерле Германиягъа жууукълашханда,  Умар къуллукъ этген бёлюмге Австрияны бла Германияны араларында чеклени миналадан ариуларгъа буйрукъ келеди. Сермешле энтта бошалмагъан эдиле: окъла сызгъырып, аскерчилени башлары бла ёте, топла атыла… Окъладан бири уа келе-келип, фаустпатроннга тиеди. Ол чачылып, Умар аягъына жаралы болады.

Ол асыры ауурдан, сол аягъында  гангрена башланыргъа  къоркъуу бар эди. Алай, насыпха, жаш адамны аурууну хорлагъа къарыуу жетеди. Ол   саулугъуна бакъдыргъан госпиталь Венада тиширыуланы монастыринде орналып эди. 

Къарачайлы жаш школ замандан окъуна немис тилни сюйюп, анга юйренирге излеп тургъанды. Ол  немис тилни уста билип, Карл Марксны «Капиталын» аны ана тилинде окъурукъма деп, кесине аллай мурат салгъанды.  Аны башын быллай сагъышла да бийлегендиле: биз Германия бла урушабыз. Алай немисли философла Кантха, Гегельге, неда жазыучуланы китапларына уа не кёзден къараргъа керекди? Алай фашизм бла немис  культура ахырда келишмегенлерин, ала башха ангыламла болгъанларын   толу ангылагъанды ветеран.

Фашистле, алгъа ёшюн ургъан совет аскерледен къача, шахарлада библиотекаланы, музейлени тонап бара эдиле. Умар  а китапланы жыя, аланы окъуй,   билимин игилендирирге кюрешгенди.     

Госпитальда жаралылагъа монастырьде тургъан тиширыула бакъгъандыла. Аладан бири  жастыгъыны тюбюнде немис тилде китапны кёреди. Ол жашха немис тилде  сёлешип, къаллай динни тутаса, деп сорады. Ол а совет аскерчиге Аллахны юсюнден айтыргъа жарамайды, деп кесгин жууаплайды. «Манга жаны ауругъан болур: бу жаш адамны жюрегинде ийманы жокъду, деп. Тиширыу бир къагъытчыкъда    латынь тилде не эсе да  жазып келтиреди. Ол а   тилек кёре эдим. Жанына тиймейим деп, аны бир сагъатны ичинде кёлюмден билеме. Ол   артда манга башхаладан сакъ болуп башлайды.  Ийманы болмагъан бир жанны къутхардым, деп келе болур эди кёлюне», - деп эсгереди  ол.

Госпитальдан сора Умарны Мичуринск шахаргъа жибередиле. Анда ол 1947 жылгъа дери бакъдырады кесине. Андан сора Къарачайгъа - туугъан элине - барады. Ол заманда таулула бла къарачайлыла Орта Азиягъа кёчюрюлюп эдиле. Ол миллетге жетген къыйынлыкъны биле эди, алай ата журтун жокъламай, тансыгъын алмай кеталмагъанды. Таякъчыгъына да таяна, акъсай-акъсай юйден Черкесскеге жетеди, андан Бакугъа, ызы бла  жууукълары тургъан жерге жетеди.

Ташкентде Умар техникумну жетишимли бошайды, ызы бла темир жол транспортну Ташкент къырал институтунда окъуйду. Кёчгюнчю халкълагъа туугъан журтларына къайтыргъа эркинлик берилгенде, ол Нальчикде орналады.  

Байрамукъ улу инженер-проектировщик болгъанды, ол «Электровакум», «Телемеханика  аппаратура», «Жарым проводник приборланы», «Тырныауузда вольфрам-молибден  комбинат»  предприятияланы проект-смета документлерин жарашдырыугъа къатышханды, «Каббалкпромстрой» трестде уруннганды.