Инклюзия бизни миллет маданиятыбызгъа толу келишеди»

Алгъын Россейде саулукълары осал болгъан сабийлени интернатлагъа жыя эдиле. Энди уа, тыш къыралладача, саулукълу сабийле бла бирге окъутадыла. Сёз ючюн, халкъла аралы олимпиадалада Финляндиядан къатышхан окъуучула биринчи жерлени алып тургъандыла. Алай арт заманда бу къыралны школларыны кёргюзтмелери бир кесек эниш болгъандыла: ала  сакъатланы  интернатладан орта школлагъа кёчюргендиле. Хау, алагъа аслам эс бурургъа тюшеди. Энди Финляндияны школлары алгъынча бийик кёрюмдюлери бла махтаналмайдыла. Алай  артха турлукъ тюйюлдюле.

Орта школда саулукълула бла бирге ёсген инвалид жашаугъа тынчыракъ къошулады. Бизни республикада да бу проблеманы тинтген алимле бардыла. Аладан бири  Башийланы Жансуратды,  педагогика илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну педагогика институтуну  педагогика эм психология кафедрасыны доценти.  Ол устазлыкъ ишден сора да  бу жаны бла илму тинтиуле бардырады. Ол мени ушакъ нёгеримди.

- Жансурат Дугуевна,  бизни республикада жаланда  арт жыллада сакъат  сабийлени орта школлада окъутуп башлагъандыла. Дунияда болум а къалайды?

- Битеу да дунияда саусуз сабийле саулукълула бла бирге  окъугъанлы отуз жыл болады.  Ол бек ахшы сынауду. Бизни республикада ол иш,  инклюзия дейдиле анга илмуда,  жаланда арт жыллада жашаугъа сингип башлагъанды. Сиз ол шартны тюз чертдигиз. Алай  ата-аналаны, сабийлени, устазланы араларында алыкъа бу ишни магъанасын ангыламагъанла кёпдюле.

-  Сакъат сабийни юсюнден  айтханда,  анга коррекция школда неда специнтернатда, кесичаланы араларында,  тынчыракъ  тюйюлмюдю? Бу сабийлени орта школлагъа нек кёчюредиле?

- Коррекция школну кёп кемчиликлери барды. Сёз ючюн, инвалид гитчелигинден окъуна жамауатдан айырылып къалады. Инклюзия эрттеден сингнген  къыраллада инвалидле саулукълу адамлача билим аладыла эм ишлейдиле. Бизни республикадан сакъат сабийлери болгъан ата-аналаны жетмиш бир проценти  аланы  орта школгъа берирге ыразыдыла. Алай  жыйырма сегиз проценти уа коррекция школланы сайлайдыла, ала сабийлерин саулукълу тенглери къозутурла, жюреклерин къыйнарла деп къоркъадыла. Ата-аналаны къалгъан жети проценти уа бир-бир предметлени терен окъутхан школланы излейдиле: ала балаларына профессионал жаны бла  билим берирге кюсейдиле.

Саусуз сабий классда болса, законнга кёре, анга къарагъан энчи устаз болургъа керекди, алагъа тыш къыралда тьютор дейдиле. Сабий садда  санларындан  къыйналгъан балачыкъны юйретиучю терк-терк къоюнуна алыргъа тюшеди, аны себепли анга болушхан устаз – тьютор кереклиси кимге да баямды.

- Сизни оюмугъузгъа кёре,   сабий садлада, школлада сакъатлагъа ариу кёзден къарап , аяп, кёллерине тиймей тураллыкъмыдыла?

- Сабийле ата-аналарындан не зат эшитселе да,  анга аслам эс бурадыла. Жарсыугъа,  абаданланы  къыркъ беш проценти инвалидле классда болсала сюймейдиле, ала  устазны кёп заманын аладыла  дейдиле. Бир-бирлери уа саусуз кесичаланы араларында турургъа керекди, саулукълула бла бирге классда  аны жюреги  сынарыкъды, ол  аладан   башха болгъанын  сезип турлукъду,  дейдиле.

Алай  ол оюмла терсдиле. Бизни къыралны законларына кёре, хар сакъат сабийни саулукълула бла окъургъа эркинлиги барды. Инвалидле башхалача фахмуларын айнытыргъа керекдиле. Жаланда   саусуз болгъаны ючюн  кишини  да билим бериу учреждениядан къыстаргъа жарамайды.  Бирге окъугъан  саулукълулагъа  бегирек  хайыр келтирликди: ала адамгъа жан аурутургъа, болушургъа юйренедиле, юйлеринде да къылыкълары игиге тюрленеди.

Инклюзия  бизни миллет культурабыз бла толусунлай келишеди. Таулула къарыусузларына не заманда да аслам эс бургъандыла. Сабийле,  къартла, саусузла хар юйде  бек сыйлы адамла болгъандыла.  Мен кесими  устазлыкъ  ишимде миллет культурабыз бла хайырланама. Бабугент элде ёсгенме, эллиле бир бирлерин къалай жюрютгенлерин кёргенме, ол манга бек багъалы сынауду. Мени акъылыма кёре, миллет педагогика  бизге болушурукъ кючдю.

- Инклюзияны юсюнден айтханда, баям, директорла, устазла да бу башламчылыкъгъа артыкъ къууанырыкъ болмазла, нек дегенде, хар школ иги кёрюмдюлеге итинеди.

- Кертиси бла да, шёндюгю дуниягъа терен билимли адамла керекдиле, школну баш борчу сабийлеге тынгылы билим бериудю. Алай ол борч адамлыкъны къурутмайды. Школла халаллыкъны   жери  болургъа керекдиле. Устазланы инвалидле бла ишлерча окъутургъа тюшерикди, ата-анала да битеу сабийле  тенг болгъанларына, эртте-кеч болса да,  тюшюнюрюкдюле. Биз ангыларгъа керекбиз: инвалидге аурууу бек уллу сынауду эм жюкдю.  Ол жюкню кётюрюрге биз болушаллыкъбыз.

- Халаллыкъны дерслери барыбызгъа да керекдиле. Жарсыугъа, школлада, вузлада да биреуге илинип, аны хыликкя этген тёре жюрюйдю, тыш къыраллада анга «буллинг» дейдиле. Аны хатасындан школгъа жюрюрге сюймегенле аз тюйюлдюле.    Саусуз сабийле орта школлада, вузлада саулукълуланы жюреклерин игиге тюрлендирирле деген умут барды. Сау болугъуз бардыргъан огъурлу ишигиз ючюн! Сизни тинтиулеригиз бу жарсыуну толуракъ ангыларгъа болушадыла.