Алчы технологиялагъа этилген къоранчла иги файда келтиредиле

Арт жыллада бизни республика Европада алчы эл мюлк предприятияла эмда билим бериу арала бла жетишимли байламлыкъла къурагъанды. Аланы хайыры бла регион саулай къыралда окъуна терек бахчачылыкъда терк айныгъан технологияланы сингдириу жаны бла алчыланы санына киргенди. Бюгюнлюкде бу бёлюмде, бютюнда быллай амалланы илму жаны бла айнытыуда не мадарла этиледиле эмда аланы айнытыу жоллары къалайды - аланы юслеринден биз Къабарты-Малкъар къырал аграр университетни илму-излем иш жаны бла проректору, эл мюлк илмуланы кандидаты Езаов Анзор бла ушакъ этгенбиз.

- Анзор Клишбиевич, терк айныгъан терек бахчачылыкъны файдалыгъы айтылгъаныча аллай уллумуду?

- Быллай тереклени энчилиги ол «терк айныгъан» деген сёзде ачыкъланады. Тёрели терек бахчачылыкъда алма, кертме неда башха жемишлени жыйып башлар ючюн, терекни салгъандан сора бир ненча жыл сакъларгъа тюшеди. Аны юсюнден шарт юлгюле келтирирге кереклиси болмаз: республикада жашагъанланы кёплерини бахчаларында ёседиле быллай терекле. Сагъынылгъан технология уа ол сакъларгъа керек кезиуню иги да къысхартады, аны хайыры бла тирликни экинчи жыл алып башларгъа онг болады.

Быллай тереклени ёсюмлери, кенгликлери да тёрелиледен эсе гитчеди. Аны себепли аланы ыз-ыз, жууукъ, аумазча темир чыбыкълагъа къысып алай саладыла. Ёсюмлери артыкъ бийик болмагъаны себепли, тирлик жыйгъан неда артыкъ бутакъларын кетерген да женгилди.

Хау, быллай бахчаланы къурагъан эмда алагъа къарагъан багъаракъ келеди. Алай ахырында уа быллай халда ёсдюрюлген продукцияны багъасы учузуракъ болады. Битеу этилген къоранчла ючюнчю-тёртюнчю жыллагъа толусунлай къайтарыладыла.

- Университетде быллай технологияланы айнытыу жаны бла илму иш бардырыламыды?

- Бизде анга аслам эс бурулады. Жемиш культураланы тыш къыралладан келтирилген бийик файдалы гибридлерин Къабарты-Малкъарны жерине келишдириу бла алимле, аспирантла, студентле да кюрешедиле. Жангы сортла уа питомникледе, сынам полигонлада ёсдюрюледиле.

Сёз ючюн, агрономия факультетде билим бериу иш жаланда теория бла чекленип къалмай, производство жаны бла да бардырылады. Студентле практиканы терек бахчачылыкъ бла кюрешген мюлкледе ётедиле.

- Тыш къыраллада предприятияла эмда билим бериу арала бла илму байламлыкъла уа жюрютюлемидиле?

- Университетде «Халкъла аралы байламлыкъланы айнытыу ара» ишлейди. Италияда эл мюлк предприятияла эм университетле бла быллай байламлыкъланы къурау аны боюнундады. Студентлени ол къыралны тилине юйретиу, аланы анда билим бериу учреждениялагъа окъуугъа салыу неда стажировкагъа жибериу эмда АПК-гъа керек специалистлени хазырлау программаланы жарашдырыу бла да кюрешедиле анда.

Ара къуралгъанлы бери кёп иш тамамланнганды. Аны хайыры бла Италияда Южный Тироль регионда университетледе бизден бир ненча  студент окъугъанды. Терк айныгъан технологияланы эмда суу бюркдюрюп ёсдюрген системаланы юслеринден талай халкъла аралы илму-практика конференцияланы бла семинарланы бардырыугъа да себеплик этгенди ара.

Бир талай жыл алгъа Италиядан Сан Микеле аль Адиджи (Instituto agrario di San Michele All'adige) аграрный институтну профессору Пьерлуиджи Фаури келген эди. Аны бла ол билим бериу учреждениягъа бизден иги окъугъан студентлени жибере турургъа келишим этилген эди. Андан сора уа университетге эл мюлкде хайырланнган суу бюркдюрюучю системаланы чыгъарыучу IRRITEC S.p.A. компанияны келечиси Сальваторе Шикитано да болгъанды мында. Ол окъуучулагъа эмда аспирантлагъа микроирригация технологияланы юслеринден семинар бардыргъанды, компанияны продукциясы бла да шагъырейлендиргенди.

Бизни университетни делегациясы Италияны Южный Тироль регионунда болгъан кезиуюнде быллай технологияла къалай хайырланнганы, билим бериу система къалай къуралгъаны бла шагъырейленнгенди. Кёргенибизде юлгюге алырча, юйренирча затла кёп болгъандыла. Шёндюгю технологияла бийик конкуренциялы производстволада алчы болургъа онг бергенлери алада шарт кёргюзтюледиле.

- Республикада бу технологияны айнытыу перспективаларыны юсюнден италиялы специалистлени оюмлары уа къаллайды?

- Талай жыл алгъа бизни республикагъа аладан бир къауум специалистле бла алимле келген эдиле. Къонакъла «Кенже» компанияны терк айныгъан алма бахчаларына барып, анда кёп болмай орнатылгъан терекчиклеге бла алгъадан къуралгъан бахчалагъа къарагъандыла. Предприятияны специалистлери бла ушакъ этип, консультацияла да бергендиле.

Ала дагъыда тахта кёгетле бла жемишле сакълаучу объектледен бирине  баргъандыла; полиэтиленден буз ургъандан къоруулаучу аула эм алма орунла чыгъарыучу цехни ишине да къарагъандыла. Къонакъла бахчалагъа бла бу объектлеге иги багъа берген эдиле. Бёлюм республикада жылдан-жылгъа иги ёсюм кёргюзтюп баргъанын белгилеп, иш мындан ары да эки жанына файдалы бардырыллыгъына ышаннганларын чертген эдиле. Сан Микеле аль Адиджи институтну профессору Пьерлуиджи Фаури айтханнга кёре, республиканы жери битимлиди, кюнню халы да иги тирлик алыргъа себеплик этеди.

Ол кезиуде ала мында болгъан кюнледе Нальчикде «Терк айныгъан терек бахчачылыкъ; шёндюгю болум эмда айнытыу жоллары» деген халкъла аралы илму конференция бардырылгъан эди. Аны ишине Италиядан GRIBA,  ZANZI, MARVIL, ITALPANELLI, FORCHER VIVAI компанияланы эм сагъынылгъан институтну келечилери къатышхандыла. Ала терек бахчачылыкъда бюгюнлюкде къаллай селекция ишле бардырылгъаныны эм жыйылгъан продукцияны сакълаучу шёндюгюлю технологияланы юслеринден сёлешгендиле; быллай бахчаланы къурау, алагъа дарман салыу эмда буз ургъандан сакълауну энчиликлери бла да шагъырейлендиргендиле. Италиядан келген специалистле бир оюмлу эдиле: Къабарты-Малкъарны хауасы эмда жерлерини битимлилиги, алма бла кертмеден сора, наныкъла, эрикле, шаптал эм башха тюрлю жемишле ёсдюрюрге онг береди. Аны хайыры бла республика кесин быллай продукция бла толу жалчытып, аны артыгъын тыш регионлагъа сатып башларгъа окъуна боллукъду, дегендиле.

- КъМР-де терк айныгъан технологияланы тамблагъы кюнюню юсюнден не зат айтыргъа боллукъсуз?

- Бюгюнлюкде бу бёлюмде илму эм производство жанлары бла айныу барады. Терекчиклени жангы гибридлерин къурау эм аланы сынам халда ёсдюрюу жаны бла иш бардырылгъанлай турады.

Айтханыбызча, пластик ящикле бла аула этген завод, сора бетон чыпынла чыгъаргъан производствола да ишлейдиле. Жыйылгъан продукцияны бузулмай холодильникледе сакълаучу бир ненча объектледе да бардыла. Алайды да, аграрный бёлюмде, ол санда терек бахчачылыкъда жетишимлерибиз республика жангы технологияланы сингдириу жаны бла алчыланы санындады деп айтырча онг бередиле.