Алгъын ауруулагъа къалай бакъгъандыла

Бизни миллетде, больницала болмагъан дунияда, багъыу къалай баргъанды? Таматала айтханнга кёре,  бизни миллетде алгъын заманлада халкъ медицина айнып болгъанды, кырдыкланы кючлерин билгенле аз тюйюл эдиле. Ол билим унутула барады, энди жюрютюлмейди, алай  озгъан ёмюрледе халкъда саусуз адамны багъыу жаны бла терен билим болгъаны бек сейирлик шартды.

Жаннетли болсун, сыйлы абаданларыбыздан бири Махийланы Марзият жарсыучу эди: «Бизден, таматаладан да, кёп зат къалады. Шёндю жаш тёлю: «Сиз алгъын къалай жашаучу эдигиз, ауругъанларыгъызны къалай бакъгъансыз?» - деп сорсала, тынгылы хапар айтмайбыз. Не уа, ашарыкъланы юслеринден сёз баргъанда, бизде  аз тюрлю азыкъламы болгъандыла? ! Бюгюнлюкде уа хичинлени айтып къоябыз.Къол усталыкъланы алайыкъ, анда да болум осалды: алгъын жамычыланы, башлыкъланы къалай этгендиле, чепкенни къалай сокъгъандыла – билмейдиле жаш адамларыбыз.Тауат, аркъау не болгъаны унутула барады. Мухарскелеге чомпалла тюйюлселе, кийимлеге тухтуйла тикселе да, бек иги боллукъ эди. Мени акъылыма кёре, школда миллет культурагъа аслам эс бурургъа керекди. Ол санда жаш тёлюбюз миллет медицинабыз болгъанын да билселе сюеме».

Саулукъ болмаса,  сёзсюз, бир зат да кёзге кёрюнмейди. Бусагъатда уа аны сакълагъан алай тынч тюйюлдю. Жашау къыйын бола барады. Къууанырча, адамны кёлюн  кётюрюрча абери бек азды. Къууанч, жюрек тынчлыкъ болмагъан жерде уа саулукъ терк окъуна сёгюледи. Сёзню кётюралмай, адамла терк ачыуланыучула болгъандыла, жюрек  къыйын а саулукъну бек терк къыяды. Таулулада озгъан ёмюрледе  тынгылы билгичле болгъандыла, бусагъатда  да ауруулагъа багъыучула кёпдюле, асламысы – билимсизле, алай суугъа тюшген таш къармар  дегенлей, ауруу безитген адам а не мадаргъа да алданады. Айхай, аллайлагъа жюрюгенлени кёплерине дагъыда ауруула къошуладыла.

Махийланы Марзият а керти  да болгъан  ишлени сагъыныучусу эсибиздеди.  Ала окъуучугъа да сейир кёрюнюрюк болурла. Ол айтыучу хапарланы эсгертейим: «Огъары Чегемде Донгат деп къая барды. Къургъакълыкъ къысхан жылда, адамла ары барып, жауун жаудурабыз деп, тилек этип, шыякы къазып болгъандыла.  Андан тюрлю-тюрлю минчакъла, чокъуракъла эм башха затла чыгъарып тургъандыла. Аланы ауругъан адамлагъа такъгъандыла. Жарагъан да эте эдиле.

Бир жол  тамата къарындашымы жилян къабады. Билеги терк окъуна тулукъча кёбеди. Быкъмыпчыгъа (Къудайланы ата журтлары) элтигиз дейдиле. Анам, мен да аны ёгюз арбагъа миндирип, ары жетдиребиз. Анда Къудайланы Чубокагъа кёргюзтебиз. Ол а, сёз да айтмай, бир жохар минчакъны чыгъарып, аны билегине ышып, тюкюрген да этеди. Олсагъат, биз да къарап тургъанлай, билекни кёпгени чёгеди.

Санлары ауругъанла уа, Мёлюшкюге барып, гара сууну къазанда жылытып, агъач гуллагъа къуюп, ары кирип болгъандыла. Алай бла сау болуп кетдик дегенни кёпледен эшитгенме. Къанлары кётюрюлюп  ауругъанла Огъары Чегемде Кам деп элде жашагъан Жазаланы бир кишиге барып, мюйюзден этилген биз бла къартыкъ алдырыучу эдиле. Ол аурууну селейтирге болуша эди. 

Бир жол юйде жашчыкъ ауруп, кече-кюн демей, тынчлыгъыбызны алады.  Не этерге билмей, аны  эллилерибиз  Татталаны Аминатха бла Айтекланы Фаризатха кёргюзтеме. Ала  окъуп  тюкюргенден сора сабий, бауурча уюп, жукълап къалгъан эди. Биз уллу эс бурмайбыз ансы, кёз тийген  барды. Аллах сакъласын андан.

Чапхын болуп алгъын да ауругъандыла. Ол шёндю да тюбеучюдю. Орусча анга рожа дейдиле. Андан  къыйналгъаннга чапхын минчакъ такъгъанлай, сау болуучу эди.

Къулагъы ауругъаннга уа чокъуракъ тагъып тургъандыла. Къууукъ минчакъ деп да болгъанды. Бапыналаны Мариям бир балхам этиучю эди да, сирке болгъанла, аны сюртгенлей, андан къутулуучу эдиле.

Айтекланы Ханифа да (жаннет чырагъы болсун) кёп адамгъа жарагъанды. Ол, дугъумадан чахауан этип, къууукъ ауруулары болгъанлагъа бакъгъанын билеме.

Аз болмагъандыла алгъын да къоллары, бутлары сыннганла, чыкъгъанла да. Алай сыннган-чыкъгъан жерни шёндюча гипс бла къатдырып, аны терс-тюз къайнагъанын, салыннганын билмей турмагъандыла. Думалада сыннганы, чыкъгъаны болгъанны Тежаланы Харуннга элтиучю эдиле. Ол къарагъан адамла бир тюрлю къыяусуз сау болгъандыла. Чычхан ауну дарманлыгъы болгъанын шёндю ким биледи? Ол а къанны тохтатыргъа жарайды. Башда айтылгъанла барысы да, жашауда тюбеп, сыналгъан затладыла. Бизде ёсген чыгъананы, лёкъуну, тюртюню, жыгыраны, тойчаны, оразыкны, мантны дарманлыкълары бек уллуду, билсек».

Махийланы Марзият врачлагъа, шёндюгю медицинагъа  уллу хурмет этген инсан  эди. Алай халкъыбызда  озгъан ёмюрледе болгъан культура унутула баргъаны аны жарсытханды. Таулула алгъын табийгъатха бек жууукъ эдиле, хар ауруудан кесибизни жерибизде дарман болгъанын уста билгендиле. Билгичлерибизни атлары битеу миллетибизде да белгили болгъандыла. Жаннетли болсун, Боташланы Сюлемен бла таныш эдим, аны юсюнден «Заман» газетде   да жазгъанма. Мени бир танышымы желкесинде бир зат ёседи да, битеу жууукъла анга  онкодиспансерге бар деп тургъанлай, ол а, къоркъуп, бир зат да этмей, заманны оздура эди. Бир чакъда  ол  Сюлеменнге келеди. Ол а кырдыкладан суула этеди, диетагъа олтуртады саусузну.  Бир кесекден  ёсген зат бишип  ачылады да, жарасы да тазаланады. Шукур, андан сора желкеси алгъын халына келип, тап болгъан эди. Боташ улу   жетинчи тёлюде билгич эди, жарсыугъа, бу ыз аны юсюнде юзюлгенди. 

Багъалы газет окъуучуларыбыз! Сиз миллетибизде халкъ медицина бла хайырланнган адамланы юслеринден эшитген  неда аланы таныгъан эсегиз, жазыгъыз. Халкъ медицина бизни миллет культурабызны кесегиди, унутулмасын ол, къурумасын.