Темирбаш

ХХ ёмюрде малкъар халкъны бек сейир адамларындан бирине Османланы Магометни (Темирбашны) санаргъа боллукъду. Ол белгили революционер эди. Совет власть ючюн кёп кюрешген жашларыбыздан бириди. Аны аты бла байламлы кёп тюрлю хапарла, таурухла жюрюйдюле. Асламысында аны жигитлигини юсюнден. Кертиси бла да, ол жигит адам болгъанды. Кишилиги бла да атын айтдыргъанды. 

Магомет жаш заманында Холамда Жаболаны Ийналукъ хажини юйюнде къауум заман жашагъанды. Иш а былай болгъанды.

Ийналукъ хажи бир жол, жумуш чыгъып, Огъары Малкъаргъа анасыны эгечине барады. Темирбашны атасы Хажи-Мусса да ол тийреде жашагъанды. Хажи бла ала иги шуёхла эдиле. Ийналукъну келгенин эшитип, Осман улу аны кёре барады. Эки тенг да хапарлашхан заманда жарсыуларыны юслеринден да айтхан болурла. Хажи-Мусса да былай дейди:

- Оллахий, биллахий, талахий бу жашха не этерге билмейме. Бир адамны сёзюн жутмайды. Бютюнда бийледен адам болса, аны бла жагъалашып тохтайды. Алгъаракъда да бирлерин атдан атып, ачытханды. Жашда терслик жокъ эди: аладан бири аны хыликкя этерге кюрешгенди. Кесине бир хата этдирир деп къоркъама. Мынга бир оноу этерге керек эди.

- Иш алайгъа къалгъан эсе, - дейди хажи, – жашны хазырлагъыз, эрттен бла биргеме ала кетейим. Менде турур, ишлетген да этерме, мени бла тургъан къадарда ач-жаланнгач болмаз.
Ол заманда Магометге 15-16 жыл бола эди. Алай бла жаш Огъары Малкъардан Холам ауузуна жыйышады.

Жабо улу къолайлы адам эди, къойдан-тууардан да кёп малы болгъанды. Анга ишчи адам керек эди. Жашха бузоуланы буюрады.

Магомет жангы жерде кесини элиндеча хыпыярлыкъ да этмегенди. Ол да Ийналукъ-хажини хайырындан Жабо улу сабыр адам эди. Жашны къатына олтуруп, кеси тенги бла ушакъ этгенча кёп хапар айтханды. Осман улуну да бираз сабырлыкъгъа юйретгенди. Хажини уа юйюнде дагъыда бир ишчи болгъанды. Аты Айтек эди. Ол аны чам аты эди. Тюз аты уа – Салимат. Тиширыу болгъанлыкъгъа, эр кишича кийиннгенди. Мазаллы адам болгъанды, анга кёре къарыуу да алай. Элде аны эр кишимиди огъесе тиширыумуду тюзюн адам билмегенди. Ол Чегем жанындан келген адам эди. 

Бир жол Айтек Къара-Суугъа, алты эшек да алып, отун этерге барады. Алайда элден экеуленнге тюбейди. Ала да кеслерине базыннган къарыулу жашла. Арада даулаш чыгъады да, жагъалашадыла. Айтек экисин да хорлап, терекге байлап кетеди. Аны айта келгеним, бир жол Жаболары Холамгъа тойгъа кетедиле. Магомет бла Айтекни уа элтмейдиле. Аланы алай этгенлери Айтекге ачыу тиеди. Магомет бла келишип, экиси да киеу жёнгерлени ызларындан барып, аланы тагъылып тургъан жерлеринден  атларын алып, чариш этедиле. Ол заманда Осман улу  атдан жыгъылып, къолун сындырады. 

Иш къалай болгъаны билинсе, урушурла дейди да,  Айтек Магометге: «Тюзюн айтсанг, ёлтюрлюкме», - деп къоркъутады. Жаш да айтмазма, дейди.

Экинчи кюн юйню иелери халны кёредиле. Сорадыла да, Айтек абери билмейме деп къояды. Ызы бла Магометге къадаладыла. Ариу айтыпмы алдадыла огъесе урушупму къоркъутдула, къалай болгъан эсе да жаш болушун айтды. Сёзсюз, таматала Айтекге къаты урушдула. Андан сора ол мынга дерт тутады.

Магомет къаланы тюп этажында энчи отоуда тура эди. Кесини от жагъасы бла. Тапчанда жатханды. Юсюне уа уллу тон бар эди да, аны жабып болгъанды. Бир кече жаш жукълап тургъанлай, Айтек келип, башына къазыкъ бла урады. Къазыкъ къалай тийген эсе да, сюегине хата этмейди, алай териси къобуп, къаны кёп кетеди. Табы кёпге дери кетмей тургъанды.

Жаш къычырыкъ этгенди, жилягъанды. Айтек жашыртын чыгъып кетгенди. Кечеги тауушха юйдегиле уянадыла. Жашны халин кёредиле. Къазыкъ да алайда болады. Абаданладан бири аны алып: «Бу тийген баш темирден болур эди ансы, къалай сау къалгъанды», - дейди. Андан сора Осман улугъа Темирбаш деп аталып къалгъанды деген хапар барды. 

Дагъыда аны юсюнден быллай хапарла жюрюйдюле. Революцияны заманында, сермешлени кезиуюнде ол башына темир бёрк (каска) кийгенди да, андан аталгъанды деп.

Акъ аскер Огъары Малкъаргъа кирген заманда, ала бла атышыу баргъанда, башында жаралары болгъанына да къарамай, къазауат этгени ючюн аталгъанды дегенле да бардыла. Тюзю уа биз биринчи айтханча болур. Нек дегенде Магомет тургъан отоугъа артда иш да Темирбашны отоуу, Темирбашны тапчанны деп тургъандыла.

Темирбаш Жаболаны Ийналукъ хажини юйюнде бир ненча жыл тургъанды. Малкъаргъа уа уллу жаш болгъандан сора къайтханды. Кёп да турмай революция башланады. Осман улу большевикле жанын сайлап акъ аскерле бла къаты кюрешгенди.

Совет власть тохташхандан сора Бабугентде жашагъанды. Уллу Ата журт уруш башланнганда, къазауатха кетгенди. Анда жесирге тюшюп, лагерьде тургъанды. Андан да къачып, Югославияны партизанларыны санында немис-фашистле бла уруш этип тургъанды.

Урушдан сора Москвагъа келеди. Анда вокзаллагъа айланып, таулу жашланы табып, халкъны Азиягъа кёчюрюлгенин айтханды. Кеси да Къазахстанда юйдегисин табып, анда жашап тургъанды. Эл мюлкде ишлегенди. Бери къайтыр жылланы аллында аш оруну ауруп, аны жардыргъан эди да, андан ёлюп кетгенди.

Магомет бу дунияда аз-кёп жашагъан эсе да, халкъыны керти уланыча кесин айтдыргъанды. Къыйын заманында анга болушхан Жаболаны Ийналукъ хажини ахшылыгъын бир заманда унутмагъанды. Аны туугъанларына, туудукъларына да уллу хурмет этгенлей тургъанды.

 

Османланы Хыйса.
Поделиться: