Совет инфраструктура бюгюн да ишлейди, анга къыркъ жылны ичинде жангы объектле къошулмагъандыла

Быйыл афган  уруш башланнганлы 40 жыл толады. Совет аскерле Афганистан Республикада кеслерини интернационал борчларын толтурургъа 1979 жылда 25 декабрьде кийирилгендиле.   1988 жылда 15 майдан 1989 жылда 15 февральгъа дери кезиуде уа Женева келишимге тийишлиликде Совет Союз битеу аскерлерин бу къыралдан кетерирге борчлу этилген эди. Тарыхчыла жазгъанларыча, СССР-ни бла Афганистанны арасында Шуёхлукъну кёпюрюнден ётген ахыргъы совет аскерчи генерал-лейтенант Борис Громов болгъанды. 

Къабарты-Малкъардан ол урушха 1800 аскерчи чакъырылгъандыла.  Сёзге, жаланда Кёнделенден анда 22 жашыбыз къуллукъ этгендиле. Жарсыугъа, 55 жерлешибиз къазауатдан юйюрлерине, ата-аналарына къайтмагъандыла, уруш бошалгъандан сора уа жараладан, жюреклери кюйюп да юч жюзден аслам адам ёлгенди.

Совет аскерле  бу къыралгъа ол замандагъы СССР-ни коммунист партиясыны Ара Комитети  1979 жылда 12-чи декабрьде къабыл кёрген бегимге тийишлиликде кийирилгендиле. Ол  «…тышындан чабыууллукъну жолун кесер муратда эмда шуёх Афганистан бла чеклени кючлендирир ючюн» этилгенди.  Экспертле, урушну тарыхчылары айтханларыча, совет къырал, кесини чеклерин кючлегенден сора да, Американы Бирлешген штатларына регионда тохташырына къажау тургъанды.  

Алай бла 1979 жылда 25-чи октябрьден 1989 жылда 15-чи февральгъа дери баргъан къазауатха 525 мингден аслам совет аскерчи къатышхандыла. Аладан 13,8 минги андан къайтмагъандыла. Сермешлени кезиуюнде 55 мингден артыкъ аскерчи жаралы болгъанды, 107 солдат бла офицер жесирге тюшгендиле, 263 а белгисиз тас болгъанды… 

Хар жылдан да къыралны битеу регионларында 15 февральда эсгериу жумушла бардырыладыла, кеслерини интернационал аскерчилерине хурмет этиледи.  2010 жылдан бери уа бу кюн Ата журтубуздан тышында кеслерини граждан борчларын толтургъан россейлилени эсгериуню кюнюне саналады. 

Алай совет аскерле Афганистандан чыгъарылгъанлы отуз жылгъа жууукъ заман озгъан эсе да, бу къыралда мамырлыкъ, тынчлыкъ бюгюн да тохташмагъанды. Терактла, атышыула кюн сайын боладыла.  Экспертле санагъанларыча, бюгюнлюкде ауур наркотиклени 90 процентин афганлыла ёсдюредиле. Жаланда ахыр сегиз жылны ичинде андан Россейге бла Европаны къыралларына наркотрафик 8 кереге кёбейгенди. Жылны ичинде ууну хатасындан бек аздан 100 минг адам ёледи.  

Алгъынча, бюгюн да  афган урушну юсюнден оюмла кёп тюрлюдюле.   Бирле Совет Союз башха къыралгъа чабыууллукъ этгенди, уруш ачып, халкъгъа къыйынлыкъ келтиргенди, дейдиле. Башхаларыны оюмуна кёре уа, уа ол кезиуде бизни аскерле халкъла аралы терроризмни жолун тыйгъандыла. 

- Шёндюгю жаш адамла бла тюбешгенде,  уруш неге керек эди, жашларыбыз бошуна жоюлгъандыла деген сёзлери кёлюме бек тиедиле. Чеченде уруш, Дагъыстанда къаугъала, Бесланда теракт, 2005 жылда октябрьде  Нальчикге чабыууллукъ –  биз бу къужур затланы къыралыбызны чеклеринде тыйгъанбыз: террористлени, ваххабитлени, наркотрафикни,-дейди КъМР-ни Парламентини депутаты, Афганистанны, жер-жерледе урушланы эм уруш къаугъаланы ветеранларыны Къабарты-Малкъарда союзуну таматасы Тимур  Тхагалегов. 

Къалай-алай болса да,  деменгили къыралыбызны хар жеринден да чакъырылгъан 18-жыллыкъла   командирлеге бойсуннгандыла,  кеслерини аскер борчларын толтургъандыла. Тимур кеси да Афганистаннга 1983 жылда  чакъырылгъанды,  биринчи  Кабулгъа, ызы бла Баграмгъа тюшгенди, 177-чи мотострелковый полкда къуллукъ этгенди. «Саланг ауушда   Афганистанны шимал эм къыбыла жанларын байлагъан тоннельни, анга «дорога жизни» деп да айтхандыла, къоруулагъанбыз. Совет  аскер техниканы, медицина, аш-азыкъ элтген машиналаны  сакълагъанбыз»,-дейди ол.

Тимур акъыл этгенича, урушха сынамлары болмагъан жашланы угъай,   профессионал аскерчилени жиберирге тийишли эди. «Не букъдурлугъу барды, ол эки кючлю къыралны арасында баргъанды: СССР-ни бла АБШ-ны. Совет къырал башчыла чекге жууукъда америкалы аскер базаланы орнатыуну тыйгъанды.  Ол а политика жаны бла, къоркъуусузлукъну жалчытыуда бек магъаналы эди. Аны унутургъа жарамайды»,-дегенди ол бизге.

Совет акерле чыгъарылгъандан сора уа битеу дунияда да биринчи номерли террорист Усама бин Ладен радикалла деменгили СССР-ни хорлагъан эселе, башха къыралланы да кючлерге къолдан келлигин айтхан эди. Бюгюн а терроризм жетмеген бир жер да къалмагъанды.

Афганлыланы уруш этип хорлагъан, халкъны кесине бойсундургъан кюч алыкъа чыкъмагъанды. СССР, сора бу къыралгъа НАТО-ну аскерлери кийирилгендиле, алай ала да муратларына жеталмай, 2014 жылда андан кетерилгендиле. «Афганистанны алыкъа бир аскер да хорламагъанды, бюгюн да аны халкъы башхалагъа бойсунурукъ тюйюлдю. Анда уруш «9 рота» кинода кёргюзтгенча тюйюл эди, ала ачыкъ сермешге бир заманда да чыкъмагъандыла. Партизан уруш этедиле, бетден бетге туруп атышыу болмагъанды»,- дейди афган урушну ветераны Ностуланы Габас. 

Анга Афганистанны бек къыйын жеринде къуллукъ этерге тюшгенди – Саланг ауушну тийресинде Хинжан провинцияда. Ол тау мараучу (стрелок) болгъанды. «Афганлыланы арасында бу мамыр адамды, ол а аскерчиди деп   айыргъан да къыйын болгъанды. Алай бизни къатыбызда кишлаклада жашагъанла бла тюбешсек, ушакъ этерге кюрешгенбиз. Ала бек къаты халкъ болгъанларын ангылагъанма, кюч, акъыл-ниет жаны бла да. Ёмюрден да артыкъ заманны  тохтамай уруш этедиле, сабийлери да аскерчиле болуп ёседиле. Алагъа  менича 18-жыллыкъ жаш адам къалай къажау тураллыкъ эди», - дейди Габас. 

Совет къыралны пропагандасы иги ишлегенди. Мамыр Россейден къазауат баргъан Афганистаннга атланнган жашла жанларына къоркъуу болгъанын билген да этмегендиле. «Кертисин айтханда, урушха, къыйын жерге барама деп эсиме да келмегенди. Ары  терк жетип, бир жигитлик этги эдим деп ашыгъа эдим ансы. Ол къазауатдан сау-саламат къайтхан окъуна жигитлик болгъанын энди ангылайма»,-дейди ол.

 Атмырзаланы Алий да жашлыгъында мамыр Къабарты-Малкъардан уруш алгъан Афганистаннга тюшюп, кесини интернационал борчун толтургъанладан бириди. Ол Кушкада ай чакълы туруп, Афганистанда Шинданд шахарда орналгъан артполкга халкъда аты айтылгъан «катюшаны» шофёру болуп тюшеди. «1979 жылда 28-чи декабрьде эрттенликде 8 сагъатда СССР-ни чегинден ётгеними ангылагъанма», - деп эсгереди. 

Ол оюм этгенича, совет къыралны муратлары толсала,   афганлыла бюгюн игирек жашарыкъ эдиле. «Мен жаланда жомакълада кёргенме: эки къарыусуз ёгюзчюк жегилип, агъач сабанны тарта... Анда мирзеуню сепген, оргъан да къол бла эте эдиле. Аллай бир къарыусуз жашай эдиле афганлыла»,-дейди ол.

Сёзсюз, ол къазауатны геополитика, политика, социальный магъанасын тарыхчыла энтта тинтип, андан кёп жангы оюмла этилликдиле. Болсада Совет къырал а афганлылагъа мамыр жашауну къураргъа итиннгенди. Гидроэлектростанцияла, газ быргъыла, эки аэропорт, нефтебазала, промышленный предприятияла, Ананы бла сабийни арасы, поликлиникала, окъуу учрежденияла, жолла, кёпюрле, заводла, битеу да бирге 200-ден аслам объект хайырланыргъа берилген эди. Совет инфраструктура анда бюгюн да ишлейди, анга отуз жылны ичинде къошулгъан жангы объектле жокъдула.  

Америкалыла уа Афганистанны экономикасына 96 миллиард доллардан аслам салгъанды деген шартла бардыла. Алай халкъла аралы тинтиулени Стрингер бюросу тохташдыргъаныча, бу ахча коррупциялы схемаланы болушлугъу бла къурулуш бардыргъан бизнесменлени хуржунларында къалады.