Муратлары толмай къалгъан

Жыйырманчы ёмюрню 20-чы жыллары Россейде эм битеу Шимал Кавказда да бек къайгъылы эдиле. Кязим хажи бош айтхан болмаз эди:

Бирле къача, бирле-къууа,
Жетгенлерин, жолда бууа,
Ызларындан палах тууа,
Хатасыз халкъ аны жууа, - деп.

Малкъар ауузлада, болум тюз акъылман айтханча эди. Къазакъ акъ аскерле, Даутоков-Серебряковну башчылыгъында, тау ауузлагъа кирип, халкъыбызгъа уллу артыкълыкъ эте болгъандыла: кёплени асмакъгъа асхандыла, тарлада атышыулада ёлтюргендиле, чыбыкъ ургъандыла, ырысхыларын тонагъандыла. Чыбыкъ урулгъанланы санында Бичиланы Самырны жашлары Къаншау бла Къара да бар эдиле.

Иш а былай болгъанды: къазакъ аскер тарлада хорлаялмай, бир сатхычны болушлугъу бла, таша къая ыран жол бла Малкъаргъа киргенден сора, аскерни къолайлы жашагъан юйлеге юлешгендиле. Къаншаулагъа юч солдат бла бир офицер жетгенди, атлары бла. Ала арбазгъа киргенлей Къаншауну  чаришледе биринчи-экинчи жерлени алып туруучу акътуякъ тор аты, кишнеген эди.  Аны эшитген офицер солдатларына айтып, букътурулуп тургъан атны чыгъарып, аны кёргенде, ариулугъуна ауузу ачылып къалгъанды. Сора аны атларына къошдурады.

Къаншау, жанындан сюйген атындан айырыла тургъанын сезип, арсарсыз секирип, жюгенден тартып, артха сыйырады. Алайда сермеш башланады. Къаншаугъа болушлукъгъа Къара да къамасын чыгъарып чабады. Къалай-алай болса да, къарындашла атны сыйырып, артха элтип, жерине тагъадыла. Офицер ишни алайлай къоймай кесинден таматаларына тарыгъады. Къаншауну бла Къараны тутадыла эм жюзюшер чыбыкъ урургъа сюд этедиле. Аны кёпге созмай толтурадыла. Атны да сыйырадыла.

Къаншау, Къара да бек къарыулу адамла болгъанлары себепли, чыбыкъ урулууну кётюралып, игиге айланадыла. Алай Къаншау асыры жюрек адам болгъаны себепли, ол артыкълыкъны кётюралмай, кёп да турмай, къыйын жюрек ауруудан ёледи. Аны къатыны Жангораз къызы аллында эки жашчыгъы эм къарнында да бири бла къалады. Эри ёлюп, асыры къыйналгъандан ол жетиайлыкъ балачыкъ табады. Жашчыкъгъа тогъуз ай толгъунчу ат да атамайдыла. Энди Аллахны ахшылыгъындан сау къалыр деп, хош болгъанларындан сора Ахмадия атайдыла.

Жангораз къызы, эрини ачыуун кётюралмай, ауруулу болуп, гитче Ахмадиячыкъны жылы да иги толгъунчу, 1920 жылда дуниядан кетеди. Алай бла Къаншауну 3 сабийи – Ибакъ, Батчай эм къагъанакъ Ахмадия, атадан, анадан да ёксюз къаладыла. Аланы аманатлыкъларын, Къаншауну къарындашы Къара боюнуна алады. Аны кесини да ол заманда тёрт къызы бар эди.

Къараны къатыны Акъкъыз (Мамайладан эди) бир огъурлу тиширыу, жашлагъа кесини сабийлеринден да иги къарагъанына тукъумда уллу жюрек ыразылыкъда эсгередиле. Ёксюзле къыйналмай, абери кюсемей ёседиле, жарагъан кишиле боладыла. Арада бир 10 жыл озады. Ахмадия 1929 жылда школда окъуп башлайды. 1933 жылда Нальчикдеги педтехникумгъа киреди эм аны айырмалы бошайды. Сора жашны Ленинграддагъы къырал университетге окъургъа жибередиле. Аны 1942 жылда, уруш бара тургъанда, къуршоуланнган Ленинградда филолог болуп бошайды. Орус, немис, тюрк тиллени иги билгенди.

Ахмадия жигит эм фахмулу адам эди. Мында, Нальчикде педтехникумда окъуй тургъанында, Ленинградда университетде окъугъанында да «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетде назмулары чыгъа-чыгъа туруучу эдиле.

Солургъа келсе да, заманын бир да бош ётдюрмей эди: элде жомакъ, жыр усталагъа жюрюп, аланы айтханларын жазып алыучу эди. 1941 жылда уа малкъар халкъ жомакъланы Ленинградда орусчагъа кёчюрюп, басмагъа хазырлагъанды. Аланы чыгъаргъанын бла къалгъанын а билалмайма. Китапны хазырлагъаныны юсюнден аны бла общежитде бир отоуда жашагъан Аппайланы Аскер да 1960 жылда бир ушакъда айтхан эди, кесин да бек махтагъан эди.

Уллу Ата журт уруш башланнгандан сора, Бичи улу Ленинградны къорууларгъа тири къатышады. 1942 жылны аллында ауур жаралы болады. Аны жаралылай, Ленинграддан чыгъарадыла. Иги болгъанлай, госпитальдан тюзюнлей 1942 жыл апрельде Нальчикге келеди.

Мында иги тинтгенлеринден сора, аны алгъа «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетни промышленный бёлюмюню таматасына саладыла. Анда эки ай ишлегенлей а, Къабарты-Малкъар АССР-ни НКВД-сына кёчюредиле, ол кезиуде уруш бизни республикагъа жетеди.

1942 жылда ноябрьни ахырында, декабрьни уа башында НКВД-ны аскерлери Саутуну, Глашланы, Чегетни къыра, Малкъарны къалгъан эллерин а кюйдюре тургъан заман эди. Къалгъан эллени адамлары уа таулагъа къачып, таш, къая тюпледе бугъуп тура эдиле. Биз а Гюлчю тамагъында бугъуп эдик. Бир кюн мени атамы эгечинден туугъан Ксаналаны Абдуллах да, мен да, Черекни жагъасы бла бугъа-бугъа, юйге азыкъ алыргъа эм юйлерибиз кюймей тургъанын билирге элге келдик. Юйюбюз ачылып, ун, картоф, бишлакъ алып хазырлай тургъаныбызлай, ары Ахмадия кирип келеди. Алгъа абызырап, бек къоркъдукъ, аны къырыучу солдатладан сунуп. Ол да аны сезип, къоркъмагъыз, деди. Кесини да юсюнде шинели, жанында кероху. Мени кёргенигизни адамгъа айтмагъыз деп, Къала тюбю таба кетди.

1942 жылны декабрь айны бир алтысында-жетисинде НКВД-ны аскерлери Малкъарны къырыуну эм кюйдюрюуню къоюп, артха, Ташлы-Талагъа, кетдиле. Таулагъа къачып, бугъуп тургъанла да элге аз-аз жыйыша башлайдыла. Малкъаргъа бир румынлы рота кирди. Занкишиланы Хутайны старшина, Болатланы Абулланы уа полициягъа тамата этдиле. Хутайны буйругъу бла Саутуда къырылгъанланы бир 2-3 кюнню ичинде асырадыла.

Ол заманда Жемталадан къачып келип, бизде къонакъда Ксаналаны Омар (алгъыннгы колхоз председатель) тура эди. Бир кюн 3-4 полицай бизге келип, Омарны тутуп, алып кетдиле. Андан сора, аны кеслерине Туура Хабла базда шапа этедиле. Омарны тутхандан сора 2-3 кюнден Ахмадияны да, букъгъан жеринден тутуп, алып кетедиле, ким тил этген эсе да. Алгъа аны штабларыны тюбюнде, жер юйге атып бир къауум заман тутадыла.

Ахмадияны тутмакъ нёгери Малкъарда НКВД-ны оперуполномоченныйи болуп тургъан Иманкулов эди. Бир къауум кюнден быланы экисин да илишаннга салып ёлтюрюрге Зылгъы элге элтедиле. Ол кюн окъуна Иманкуловну, къачан эсе да ол тутдургъан, бир полицай атып ёлтюреди. Ахмадияны да илишаннга салгъанлай, Жангоразладан эки жаш чыгъып, муну атханны биз да арсарсыз атарыкъбыз деп, ушкокларыны, сампалларын тартып тохтагъанларында, Ахмадияны киши базынып атмагъанды. Андан сора аны артха, Малкъаргъа, келтирип, биягъы подвалгъа атып юч кюн тутхандыла. Андан сора ёлген хапары чыкъгъанды.

Ахмадия назмула жаза эди. Аладан бир къаууму бизге жетгенди.

Сизни ала бла шагъырей этейик.

Кенг жауурунлу жашла, мында лахор этмейле.
Ма, кёремисе, сен, ма бу элни халын
Акътытырны орунуна сюртюлюп къара жалын.
Ма, бу юйню ожагъы, жарты кюйюп аугъанды,
Къуру къабакъ эшиги сюелгенлей къалгъанды.
Аллын балчыкъ болуучу, хуна орамны барама,
Юсюне кырдык битип, кюл туркъула кёреме.

Орамда къуру кесим чепбаш хансча сюелеме.
- Сау кел – дерге элде адам жокъ, Бары ючюн салам береме.
Бу халланы кёргенде, саз болду мени кёлюм.
Къушлагъа уя болгъан, мени туугъан элим.

Эсимдеди: - къызла, жашла дырындан келгенлери
Бири бирине – ийнар айт деп, кезиу бергенлери,
Къошу къуругъан ит, келип мында сакълайды.
Ол улуп эм жилап, ол иесин жокълайды.

Не кёп улуп жиласанг да,
Жокъду санга къууанч, не аш.
Энди къайда къалгъанды,
Башынгы сылаучу жаш?
Жашны бу назмулары бир 30 тёрттизгин болур эдиле. Кеслерин да Орта Азияда, сюргюнде болгъанда, Фрунзеден Тогъайгъа-Ахмадия бла эки къарындаш туугъан Саниятха ким эсе да жиберген эди, къалгъанларын эсге тюшюралмадыкъ.

Ахшы муратлары бар эдиле Ахмадияны. Жашаргъа керек эди ол. Алай уруш оту жутду аны да. Жарсыулу къадар.