Къырал органла, жамауат, ата-анала да бирге кюч салып кюрешсек, жаланда ол заманда сёлеширикдиле сабийле ана тиллеринде

Россейни илмула академиясыны Къабарты-Малкъарда илму арасы къуралгъанлы бери ётген къысха заманны ичинде республиканы алимлери, магъаналы тинтиуле бардырып, къыралда кеслерине тийишли жер алгъандыла. Биз филология илмуланы доктору, профессор, РФ-ни Естестволу илмуларыны академиясыны академиги, КъМР-ни бла КъЧР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Улакъланы Махти бла араны тарых жолуну, жаш алимлени хазырлауну, мындан ары илмуну айнытыуну жолларыны юслеринден ушакъ этгенбиз.

- Махти Зейтунович, окъуучуларыбызны  РФ-ни Илмула академиясыны КъМР-де илму арасы  къалай къуралгъаны, аны шёндюгю болуму  бла шагъырей этсек тюз болур.

- 1993 жылда 29 июньда РФ-ни Илмула академиясыны буйругъу бла республикада тинтиу институтла бирикдирилип, бир къолгъа жыйылгъан эдиле. Ол а регионну илмусуну айныуун   жалчытыр   мурат бла этилгенди.  Араны башламчысы техника илмуланы доктору, профессор Пётр Иванов болгъанды.  

Институт къуралгъан заман а Россейге, Къабарты-Малкъаргъа да къыйын кезиу болгъанды.  Алай сынауладан, кемчиликледен бет жарыкълы къутулуп, бюгюнлюкде  къыйматы, магъанасы да болгъан учреждениягъа бурулгъанбыз.

Былтыр биз 25-жыллыкъ юбилейни белгилеген эдик да, аны бла байламлы алимлерибизни къыралгъа, республикагъа салгъан къыйынларын санап чыкъгъанбыз. Кертиси бла да, магъаналары бла илму жетишимле болдуралгъанбыз деп шарт айтырчады.    Россейни илмула академиясы жылны ичинде артыкъда магъаналы тинтиулени, жетишимлени бирикдирип, эки-юч томлукъ  чыгъарады. Бизни алимле ол китапха хар жылдан да кийирилгенлери жетишимлерибизге шагъатлыкъ этеди.   

Сёз ючюн, Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюню юч тому да тюшгенди ары. Дагъыда тилни грамматикасыны эки тому да  энчи магъаналы жетишимлени тизмесине къошулгъанды.   Былайда айтырыгъым, аланы сюзген академикле, тинтиулени къыйматларын белгилеп, аланы хазырлагъан алимлени эмда коллективни къырал саугъагъа тийишли кёрюрге кереклисин чертгендиле.

Араны шёндюгю болумуну юсюнден айтханда уа,   заманны излемлеринден артха къалмазгъа кюрешебиз. Сёз  ючюн,  сени бла прикладной математиканы бла автоматизацияны институтунда тюбешгенбиз да,  мында робототехника, информатика бёлюмле бардыла.  Быйыл а КБНЦ РАН-нга эл мюлкню институту къошулгъанды.  Анда уа нартюхню, будайны жангы сортларын чыгъарыу бла кюрешедиле.

Шимал Кавказда бек эрттегили илму  араладан  бири Гуманитар тинтиулени институтуду. Ол 1926 жылда къуралгъан эди. Анда уа   жамауатха магъаналы, керекли иш  бардырылады. РАН-ны география институтуну Шимал-Кавказ илму география станциясы да киреди арагъа. Аны алимлери уа табийгъат  болумланы, къыйынлыкъланы сылтауларын сюзедиле. Регионну айнытыуну система анализ жаны бла илму-тинтиу лабораторияда уа социально-политика болумла сюзюледиле.

Аны чеклеринде  профессор Башийланы Светлана  бла бирге «Языковая ситуация в КБР» деген монографияны чыгъаргъанбыз. Республиканы эллеринде соруула бардырып, китапны адамланы жууапларына таянып жазгъанбыз.  РФ-де социология сорууну мурдорунда чыгъарылгъан ишлени арасында бу тинтиу эм магъаналыгъа саналгъанды. Бюгюнлюкде ол француз эм немис тиллеге кёчюрюле турады. Ол ингилиз тилде басмаланса да, бек сюерик эдим, алай алыкъа аны жолун тапмагъанбыз.   Кавказ регион тил эм политика жаны бла эм магъаналы болгъанды не заманда да, аны себепли быллай илму ишге да уллу эс бурулгъанды.

-  Республиканы илмусун алгъа элтирикдиле дерча ышаннган жаш алимле уа бармыдыла?

-    Халкъыбызгъа, республикагъа хайырлары тиерик тёлю ёсдюргенбиз деп ёхтемленирчады. Москвада, Санкт-Петербургда аспирантурада окъугъан жашларыбыз бла къызларыбыз кёпдюле.   Америкагъа, Германиягъа стажировкагъа барып къайтханла да бардыла. Жарсыугъа, бир-экиси анда къалгъандыла, болсада  ала бла байламлыкъланы юзмегенбиз.   

Кеслери да анда жетишимлидиле, айтхылыкъ журналлада, китаплада басмаланадыла, илму конференциялагъа къатышадыла, алада акъыллы адамланы сёзлерин эшитедиле, аны бла ёседиле, айныйдыла. Ала илмуну  башха жорукъларын  ангылап,  республикагъа къайтып, аланы бизни илмугъа сингдираллыкъдыла.     

Къысхасы, жаш алимлерибизге  базынырчады. Мен  кесим а илмуну 12 кандидатын, 2 докторну хазырлагъанма да, ала да халкъыбызгъа ишлейдиле.

- Жаш фахмула тышына кетмезча этер амал а бармыды?

-  Тамата тёлю жашауну тюрленнгенине иги тюшюналмайды, алай жаш адамла уа заманнга къабыргъаналарын терк жарашдырадыла. Араплыла былай айтадыла: ёсюп келген тёлю кесини заманына ушайды, ата-бабасындан эсе.  

Халкъларыбыздан чыкъгъан алимлени   кёллендирирча, ала илмугъа терен сингерча мадарлагъа энчи эс бурулады. Ол мурат бла жашау журт сертификатла бериледиле.  Аны бла 80-нге жууукъ жаш алимибиз   хайырланнганды. Дагъыда  25-фатарлы журтну да ишлетгенбиз адамларыбызгъа, ала кеслерини жашау халларын тапландыргъынчы анда турургъа боллукъдула.  Аны бла бирге уа, жаш алимлени советлерин да къурагъанбыз, билим бериу ара да ачханбыз. Анда уа аспирантура, докторантура, квалификацияны ёсдюрюу жаны бла онгла да бардыла. Хакъларын кёбейтиу жаны бла мадарла да этиледиле.

- Экономиканы, жамауат жашауну да мурдору илмуду. Алимлерибиз толтуруучу власть органлагъа  экономиканы, эл мюлкню, промышленностьну ма бу амал бла, бу жол бла ёсдюрюрге керекди деген эсгертиуле этемидиле?  

- Бизни  илму къуллукъчуларыбыз КъМР-ни Башчысында эксперт-аналитика советге киредиле. Мен кесим да аны бёлюмлеринден бирини башчысыма.   Алгъаракълада уа кесибизде семинар къурагъан эдик.  Анда уа  илму жамауатны айнытыугъа къаллай себеплик эталлыкъды деген сорууну сюзгенбиз. Аны эсгертиулерине кёре уа юч проектни къурагъанбыз. Аладан бири аграрный сектор, башхасы туризм, ючюнчюсю робототехника бла байламлыдыла.

  Тёртюнчю проект да барды, анда уа сёз вольфрам-молибден комбинатны ишин жангыртыуну, магъадан асыралгъан жерни тинтиуню юсюнден барады. Анда материалла уа бек байдыла. Аны ючюн илму власть бла байламлыкъда ишлейди деп шарт айтыргъа боллукъду.  

- Бюгюнлюкде малкъар тил унутулур чекге жетгенди, ол бек уллу жарсыуладан бириди. Шёндюгю информация дунияда аз санлы халкъланы тиллерин сакълаяллыкъбызмы?

-   Аны къайгъысын биз эрттеден да этебиз. Парламент «О языках народов КБР» деген законну жарашдыргъанда, къаллай жорукъланы кийирирге кереклисин айтхан эдик, алай ала сюзюлмей, закон къабыл кёрюлгенди.  

Болсада  къыралны Башчысы да эс бургъанды миллет тиллени айнытыуну магъанасына. Аны ючюн Аз санлы халкъланы тиллерин айнытыу жаны бла фонд къуралгъанды.   Аны баш борчу - тил политикада этилген кемчиликлени кетериудю.  

Бу проблеманы терен билеме, аны бла кёп жылланы кюрешеме. Жарсыугъа,    малкъар тилча осал халгъа жетгенле кёпдюле.  Мени не зат жарсытады десенг, хар ким да жууаплылыкъны бир бирге атаргъа кюрешгенлери.  Ата-анала къырал, школ  окъутсун, юйретсин дейдиле. Устазла уа бу ишни юйюрге атадыла. Ол а терсди.  Къырал, юйюр да бир боюнсагъа алып, арбаны бирча тартсала, иш жеринден жаланда ол заманда теберикди. Къырал органла, жамауат, ата-анала да бирге кюч салып кюрешсек,  жаланда ол заманда сёлеширикдиле сабийле ана тиллеринде.

 Шёндю   ингилизча, французча  бек тынч сёлешедиле, сора ана тилни уа къалай билалмазла?  Бютюнда къарачай-малкъар тилге уа кесин сакълагъан тынчды. Ол бурун заманладан тазалыгъын тас этмей келеди. Мен Москвада аспирантурада окъугъанымда, устазларым малкъар тилни ангылатма сёзлюгюн  ашыгъып сакълай эдиле:  анда чыкъгъан сёзле башха тилледе кёп затны ангылатырыкъдыла деп.  

Илму тилни жашауун жалчытыргъа борчлуду.  Алай жилямагъан сабийге ёшюн берилмез дейдиле да, халкъ жарсымаса, къырал да къайгъырыкъ тюйюлдю. Тилин тас этген халкъ тюнгюч боллукъду. Тиллерин тас этип, аны артха жаланда чюйютлюле къайтаралгъандыла. Аллай башха юлгю жокъду дуния башында.