«Жашауумда битеу жетишимлени да атамы бла анамы хайырындан болдуралгъанма»

КъМР-ни Парламентини спикерини орунбасары Жанатайланы Салим депутатланы арасында эм сынаулуду десек, жангыллыкъ болмазбыз. Ол законла чыгъарыучу органнга сайланнганлы жыйырма жылгъа жууукъ болады, бу кезиуде депутатдан комитетни башчысына, спикерни орунбасарына дери ёсгенди.  Биз аны парламентаризмни айнытыуну, юйюрюню, сюйген китапларыны юслеринден ушакъ этгенбиз.

- Салим Алиевич, сиз Парламентни бир ненча чакъырылыууну депутаты болгъансыз. Законла чыгъарыучу органда биринчи атламланы бла бюгюнлюкде ишигизни   тенглешдирирге боллукъмуду?

- Мен биринчи кере 2001 жылда сайланнган эдим. Ары дери уа он жылны Чегем районну жер-жерли самоуправление органларында ишлегенме. Законла жарашдырыуда сынауум бар эди дерге да боллукъду, алай республикалы Парламентде ишни кесини энчиликлери, жашырынлыкълары бардыла. Бюгюнлюкде уа жашау, ишчи сынау жыйышдыргъанма, аланы законланы жарашдырыуда хайырланама.   

- Парламентаризм биринчи атламла этип башлагъан кезиуде Совет Союзда ёсген адамлагъа къыралыбызны, республиканы жашауу бла байламлы законланы жарашдырыргъа тюшгенди.   Ол заманны эм бюгюнлюкде депутатланы юслеринден а не айтырыкъ эдигиз?

- КъМР-ни Парламентини битеу чакъырылыуларыны да депутатларыны кёбюсю бла шагъырейме. Аны биринчи чакъырылыуунда ишлегенлеге уа бютюнда къыйын болгъанды, ала Къабарты-Малкъарны законодательный базасыны мурдорун салгъандыла. Алай жашау, излемле тюрленип барадыла, законла уа аладан артха къалмазгъа керекдиле. Бюгюнлюкде биз  республикалы праволу актланы тинтип, аланы федерал излемле бла келишдиребиз. 

Парламентни   къауумуна  битеу социальный сфераланы келечилери киредиле: устазла, врачла, экономисте, артистле,   спортчула, башхалары да. Жаш адамларыбыз да бардыла, ол а бютюнда магъаналыды. Депутатларыбыз билимлиле, сынаулула, усталыкъларында профессионалла болгъанларын  шарт айталлыкъма. Ала КъМР-де халкъны жашауун игилендириуге кеслерини юлюшлерин къошхандыла.

- Республикалы законланы федерал излемле бла келишдирирге тюшеди дегенсиз. Сорууум  тапсыз кёрюнсе кечгинлик берирсиз, алай бирде  регионлада парламентле неге керекдиле,  ала законла чыгъармай,    федеральныйлени кёчюрюп турады деген сёзлени эшитирге тюшеди.  Алагъа   къаллай жууап берлик эдигиз?

- Россейча уллу къыралда битеу жашауну да жаланда федеральный законла бла къураргъа онг жокъду. Эслеген эсегиз, документледе  ол неда бу жумуш регионну кесини праволу акты бла белгиленеди, деген эсгертиуле бардыла. Башхача айтханда, федерал ара битеу субъектлеге бир кёзден къарамайды, хар бирини да энчиликлерин эсге алады, ол санда миллет, экономика, культура жаны бла да. 

-Парламентде сиз хар адамгъа да магъаналы бёлюмню ишине жууаплысыз  – социальный соруулагъа. КъМР-де ол жаны бла уллу праволу база барды, алай, сиз акъыл этгенден, артыкъда магъаналы законла къайсыладыла?

- Социальный сфера къыйын, жууаплы, финанс жаны бла къоранчлы жумушланы жыйышдырады. Бюгюнлюкде уа саулукъ сакълау, билим бериу, культура, спорт жаны бла 70-ден аслам республикалы закон ишлейди. 

Аладан бир ненчасыны юсюнден айтыргъа сюеме. Сёз ючюн, «КъМР-де гражданланы социальный жумушларын тамамлауну юсюнден» законда къыйын жашау болумгъа тюшгенлеге, саулукълары осал болгъанлагъа,   сакъат сабийле ёсген юйюрлеге  юйде неда стационарда хакъсыз социальный болушлукъ берилгени жазылыпды. 

«Гражданланы бир-бир къауумларын иш бла жалчытханда, иш излегенде чырмаулагъа тюбегенлеге ишчи жерлеге квота бериуню юсюнден» республикалы закон сакъатланы праволарын сакълар мурат бла жарашдырылгъанды. Анга кёре, предприятияда 100 адам ишлей эсе, ишчи жерлени юч проценти саулукълары осал болгъанлагъа бериледи. Предприятияда  35-ден жюзге дери ишчи жер бар эсе уа - квота 2 процентди. 

Социальный жумушла экономика бла къаты байламлыдыла. Финанс сфераны, экономиканы аягъы юсюне этмесек, бюджетле ахча бла толтурулмасала, адамланы социальный излемлерин тамамларгъа онг боллукъ тюйюлдю.  Аны ючюн законланы жарашдыргъанда бу сфера артыкъда магъаналыды, бу вопросланы уа арт болжалгъа салыргъа боллукъду дерге жарамайды. 

- Сиз Нальчикде ишлегенли кёп заман болады. Алай туугъан элигиз Хушто- Сыртха, Чегем районнга болушургъа онгугъуз а бармыды?

- Мен Къабарты-Малкъарны Парламентини депутатыма,  коллегаларымча партияны тизмеси бла сайланнганма. Хар партияны уа кесини ишчи программасы барды, фракцияла аланы толтурургъа борчлудула. 

Бу затланы нек сагъындым? Туугъан элиме болушуп, башхалагъа уа эс бурмазгъа эркин тюйюлме, мени  ючюн къол республиканы халкъы кётюргенди. Алай эсе уа, хар айырыучуму аллында жууаплыма, ол къайда жашагъанына да къарамай. 

- Атагъыз, анагъыз сизни депутат ишигизге уа не айтадыла?

- Атам Алий, жаннетли болсун, ауушханды, кёп жылланы колхозда ишлеп тургъанды. Анам Мариям а (Отарланы Шапийни къызы) жашауун бизге – сабийлерине – жоралагъанды, барыбызгъа да билим бергенди. Юйюрде юч къарындаш бла эки эгеч болабыз, хар бирибиз да ишлейбиз, сабийле ёсдюребиз. Не букъдурлугъу барды, анабыз жетишимибизге бек къууанады.

Алай жашауумда къаллай бийиклеге жетген эсем, жетишимле болдургъан эсем да, атамы бла анамы хайырындандыла. Ала бизни терсни бла тюзню сайларгъа, миллетни тёрелерине, адепликге юйретгендиле. 

-Юйюрюгюзде энчи тёреле уа бармыдыла?

- Хау, биз хар  байрамда да ата юйюбюзге жыйылыргъа кюрешебиз. Ол а артыкъда магъаналыды: бир бирибизден тансыкъны алгъандан сора да, сабийлени таматалагъа хурмет этерге, жууукълукъну жюрютюрге, миллетибизни иги тёрелерине юйретирге онг береди. 

Не жашырынлыгъы барды, артдан-артда юйюрле чачылып, жууукълукъ тас болуп барадыла. Быллай тюбешиуледе уа жаш тёлю биз анабызгъа этген хурметни кёрюп,  ызыбыздан келликлени да анга кёре ёсдюрюрле деп ышанама. 

- Китап адамны къылыгъын, ич дуниясын да ачыкълайды дерге болады. Сиз а окъургъа сюемисиз, заманыгъыз бармыды?

- Мен романтикме.   Баш жигити   жашау чырмауладан, тыйгъычладан бетин, сыйын-намысын тас этмей къутулгъан китапланы сайлаучума. Сёз ючюн,  Даниэль Дефону «Робинзон Крузосун», Александр Дюманы «Граф Монте-Кристосун», Островскийни «Как закалялась сталь» романын ненча кере къайтарып окъугъанымы билген да этмейме. 

Стивенсон, Фенимор Купер,  Артур Конан Дойл, Александр Пушкин, Борис Полевой, бу тизмени андан да узун этерге боллукъ эди. Михаил Лермонтовну «Герой нашего времени» чыгъармасын ненча кере окъусам да, анча кере жангы шартланы табама.