АДАМНЫ КЪУУАНЧЛАРЫ, ЖАРСЫУЛАРЫ СЫЙЫННГАН ХАУХ ДУНИЯДА ЖОЛОУЧУЛА

Малкъар халкъны биринчи устазлары Ленин атлы окъуу шахарчыкъда билим алгъандыла. Ол шахарчыкъ 1924 жылдан башлап 1936 жылгъа дери ишлегенди. Артда аны орунуна педагогика училище, медицина училище дегенча, орта билим берген окъуу юйле ачылгъандыла.  Алай а ол ишлеген онеки жылны ичинде анда билим алгъан, андан усталыкъны кенг жолуна чыкъгъан   таулуланы саны  кёпдю. Хоханаланы Кыпыкны къызы Къаний аладан бири болгъанды.

Тау эллеге билимни жарыгъы ургъанда

Ол 1912 жылда Къашхатауда туугъанды. Анда школ малкъар эллени барындан да алгъа – 1902 жылда ачылгъанды. Ол бир жабыла, бир ачыла тургъанды, муслийман динни тутханла дуния билимни гюняхха санап, ушатмай. Алай а билим алыргъа тартыныу тохтамагъанды, Черек, Холам ауузундан тынгылы адамла жыйылып, аны оноуун этип, школ жангыдан ишлеп башлагъанды.  Анда кимни сабийи да окъургъа эркин болгъанды. Бютюнда революциядан сора.

Хоханаланы Кыпыкны уллу юйюрю болгъанды – алты къызы бла эки жашы. Ата-аналары дунияларын эртте алышып, сабийле ёксюз къалгъандыла. Таматала кеслеринден гитчелеге къарай, алай ёсгендиле. Къаний юйюрде кичи болгъаны бла байламлы, аны артыкъ сюйгендиле. Таматала, кеслери билим алалмасала да, ызларындан келгенлени ол жаны бла жумушха тыймагъандыла. Уллу юйюрде бир бирлерин тутханлары, бир бирге билеклик этгенлери,  жууукъ-тенг жюрютюуню татлылыгъы  ол тёлюден бизге дерс болуп ётгенди. 

Окъуу, урунуу жоллада сайлаула

Къаний эл школда билим алгъандан сора тамам онбешжыллыгъында Ленин атлы окъуу шахарчыкъда устаз курслада окъугъанды. Элде ёсген къызчыкъгъа уллу юйюрюнден айырылып, шахарда тургъан къыйын болгъанын ким да айтырыкъды, алай а ол заманда халкъыбызда болгъан тин къарыу не къыйынлыкъланы да хорлап, жангы жашау этерге болушханды.

Архивледе Ленин атлы окъуу шахарчыкъда окъугъан таулу жашланы бла къызланы къагъытларына къарай келгенимде, анда бир булунгучу жашны къачып элине кетгенини юсюнден къагъыт тапхан эдим. Анда окъутхан орус устазла соруп, сурап билгенлерине кёре, жаш чурукъларым жылтырып, андан кетгенме дегенди сылтаугъа. Ол къагъытлада  анга чурукъла алыргъа экими-ючмю сом бёлюрге деп, алай жазылыпды.

Артха эллерине къачханла дагъыда болгъандыла. Белгили журналист Малкъондуланы Алий да айтхан эди юч-тёрт кере къачхан эдим артха Кёнделеннге, колхоз арбазда андан жумуш бла келген арбалагъа минип деп. Андан аны райиспокомну таматасы Долайланы Амаш артха келтирип тургъанды. Белгили устаз Жарашыуланы Зайнаф да этгенди алай. Аны уа къарындашлары къайтаргъандыла артха. Ол артда фразеология сёзлюгюн алагъа атап басмалагъанды. 

Къалай-алай болса да, Къаний жыллыкъ устаз курсланы тауусханды. Аланы бошагъанлай а, 1938 жылда,  туугъан элине къайтып, устазлыкъ этип башлагъанды. 
Юйюр къурау, ана болууну насыбы эм  къадар берген сынау

Бир кесекден а Черек районда НКВД-да тамата болгъан Кючмезланы Мурат бла бир юйюр къурагъанды. Билимли устазны Холам-Бызынгы районну  билим бериу бёлюмюне инспектор этип алгъандыла. Ишлей тургъанлай, заочно окъуп, ол Нальчикде педучилищени бошагъанды, аны коммунист партиягъа да алгъандыла. Баям, ол уллу къуллукълагъа ёрлерге да болур эди, алай а жюреги сабийлеге, аланы окъутуугъа тартханды. Алай бла ол жангыдан школгъа къайтханды – бир къауум заманны Огъары Холамны сегизжыллыкъ школунда ишлеп тургъанды. Алагъа эки къызчыкъ туугъандыла. Бирчиги, Роза, къагъанакълай ауушханды.

Аланы мамыр жашауларын Уллу Ата журт урушну башланнганы юзгенди. Немислиле бери келгенде, Къанийни баш иесин бир сермешде жаралы этгендиле. Аны мындан таша жолла бла чыгъарып, госпитальгъа салгъандыла, алай сау эталмагъандыла. 

Къанийни да излегендиле ол кюнледе душманла. Алай дуния башында осал адамладан игиле кёпдюле. Холамлы къарт сарайында бичен артында букъдургъанды анасын бла къызын. Фашист оккупантла кетгенден сора, эс жыйып, адамла жангыдан жашау халгъа кире башлагъандыла. Къаний да. манга болгъан кимге болду демей,  устазлыкъ этип башлагъанды. Алай ол тынчлыкъ кёпге созулмагъанды.

Сюргюнню узакъ да, тузакъ да кенглеринде

Кёчгюнчюлюкню кезиуюнде Къаний эгечи Танизатны анга къонакъгъа келип тургъан алтыжыллыкъ къызчыгъы Асият бла бирге кёчгенди. Ары поездде баргъан кюнле анга бютюнда къыйын болгъандыла. Халкъ бла кёргени бир, экинчи жанындан а ата-анасындан ажашып баргъан сабийни мудахлыгъы. Ол аманат болгъанын ангылап, Къаний анга бютюнда иги болургъа, кёлюн алыргъа кюрешгенди. Кесини къагъанагъы, анга жораланнган къадар да къысдырмагъандыла кёз.  Ала Къыргъызстанны Иссык-Куль областына тюшгендиле.

Анда  жашау этген тынчыракъ эди дейдиле билгенле, алай а Къанийге жюрек тынчлыкъ къайдан келсин – къарындашлары, эгечлери къайда болгъанларын билмей турса? Ал заманла алай адыргылы, абызыраулу эдиле.

Ол анда алгъа  чюгюндюр бахчаланы артханлагъа къошулуп ишлегенди. Бир кесекден а, окъуу жыл башланнганда, билими болгъан устаз тиширыуну школгъа алгъандыла. Ол анда къыргъыз, малкъар, башха миллетли кёчгюнчю сабийлени да окъутханды.  Излей кетип, биргесине ишлеген билимли адамла да болушуп, ол ахлуларын Ош областьны Наукат районунда тапханды. Андан арысында, жюрек тынчлыкъ болмай, учунуп, тюз да окъуу жыл бошалгъанлай, ары кёчгенди. Асиятны да анасына тапдыргъан эди, алай а Танизат ауушуп, андан ары да аны биргесине тутханды. Этезланы Сафаргъа берип, тоюн да Къаний кеси этгенди. Асиятны сабийлерин – Толикни, Аминатны, Индираны, Фатиматны, Этезни  да тюз кеси туудукъларыча сюйгенди.

Жашауну тюрлендирген тюбешиуле

Ол Наукатха келгенде да школда ишлеп тургъанды. Анда да, не къыйын болса да, жашау тохтамай барып тургъанды. Ёмюрюн биргесине ашыргъан баш иеси Туменланы Къурманбийге да Къаний анда тюбегенди. 

КъоспартычыТюменланы Къасайны жашы Къурманбий 1940 жылда финнле бла уруш этгенди. Ол да юйге къайтыргъа, ата-ана тансыкълыкъларын алгъынчы, Уллу Ата журт уруш башланып, юч къарындаш фронтха кетгендиле. Экиси, Къурманбий бла Къыралбий андан сау къайтхандыла. Къарашай а ёмюрлеге да анда къалгъанды. Берлиннге дери жетген Къурманбий фронтда этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну II эм I даражалы орденлери эм иги кесек майдалгъа тийишли болгъанды. Ма аллай жигит адам болгъанды Къанийни жашау нёгери. Ала сюргюнден анча сабий бла къайтып келип, Бабугент элде орналгъандыла. Баям, Къоспартыгъа барлыкъ болур эдиле. Алай, жарсыугъа, ол эл таулула кёчюрюлгенден арысында жангырмагъанды, къуралмагъанды.

Кёп сабийли юйюрде

Ала бирге он сабий ёсдюргендиле. Къаний школда устаз болуп, элли жылдан аслам ишлегенди. Солургъа уа 1986 жылда кетгенди. Къурманбий эл мюлкню айнытыуда кюрешгенди. «Чирик кёл» колхозну сют-товар фермасына башчылыкъ этип тургъанды. Ишни иги къурагъаны ючюн ол бир къауум къырал саугъагъа да тийишли болгъанды.

Тюменланы сабийлери да, ата-аналарына ушап, окъуу, иш кёллюле болуп ёсгендиле.  Аладан бийик билим алмагъан бири да жокъду. Жашауда керек усталыкълагъа юйреннгендиле.  Тутхан ишлерин жартылай къоймагъан, халал, жандауурлу адамладыла бары да.

Сабийлени таматалары Мария анасыны ызы бла баргъанды. Къызланы таматасы Кючмезланы Мария, Халкъгъа билим бериуню отличниги, Черек районда билим бериу жаны бла методика араны таматасы болуп тургъанды, бусагъатда солуудады.

Сакинат а – медицина илмуланы кандидаты, Москваны бир белгили больницасында, Пирогов атлы 2-чи институтда акушер-гинеколог кафедраны доценти болуп тургъанды. Ол бусагъатда Германияда жашайды. Аны баш иеси дуния таныгъан немисли композитор Рихтер Вагнерни туудугъуду.

Фатимат Рахайладады. Ол химик-биологду. Баш иеси ауушуп, кеси эки жаш бла эки къыз ёсдюргенди. Жашла – Рашид бла Марат –  бирер къырал къуллукъда  ишлейдиле, къызла уа, Джамиля бла Рамета,  экиси да врачладыла. 

Гыттыуланы Аминат, Москвада аш-азыкъ жаны бла институтда окъуп келип, республиканы Аш-азыкъ министерствосунда ишлегенди, кёп жылланы «Макаронпром» биригиуде лабораторияны таматасы болуп тургъанды. Бусагъатда солуудады. Ол КъМР-ни халкъ поэти Гыттыуланы Максимни келиниди. Баш иеси Ахмат кёп жылланы жарым проводник заводда ишлегенди, Сыйлылыкъны ордени бла саугъаланнганды. Ала тёрт ариу сабий ёсдюрюп, алагъа билим, усталыкъ да алдырыр онгла бергендиле.

Тамата къыз Эльмира юрист-экономистди, Москвада сюд департаментде ишлейди. Жаннета - Черек районда федерал судьяны болушчукъчусуду. Айсурат Нальчикде медицина факультетни айырмалы бошап, Москвада Пирогов атлы 2-чи институтда кандидат диссертациясын къоруулап, аны кафедрасында ишлеп тургъанды. Бусагъатда шахар больницада урунады. Алим а – республиканы Баш сюдюнде ишлейди.

Къурманбийни къызы Светлана Губжоковланы келинлериди. Ол кёп жылланы ичинде «Чирик кёл» турбазада производствогъа таматалыкъ этгенди. Аны кичиси Лиза уа Гукепшевладады. Ол Москвада аш-азыкъ жаны бла институтну бошап, Потребсоюзда инженер-технолог болуп тургъанды.

Къызланы кичилери – Тлостанова Лариса, медицина илмуланы кандидаты, тиширыу консультацияны таматасыды.

Къурманбийни бла Къанийни Беш да Тау эл таныгъан жашла ёсдюргендиле. Жамалны кёпле таныйдыла. Ма ол Кязим хажини юйюне – Шыкъыгъа – жол, Малкъаргъа уа тоннель салгъанладан бириди. Ол заманда Черек районну жол ишлеу жаны бла управлениясыны таматасы эди. Ол КъМКъУ-да инженер-механикге окъугъанды. Бир къауум жууаплы жерледе уруннганды: районну, республиканы Транспорт эм жол мюлк министерствосуну автомобиль жолланы тап тутуу жаны бла управлениясында. Район советни депутатына да айырылгъанды. Жарсыугъа, жашау жолу эртте юзюлгенди – жаланда элли тёрт жыл жашагъанды.

Альберт да Къабарты-Малкъарда таныулу жаш эди. Ол Кемеровода университетни бошап, тюзлюк тохташдырыу жаны бла кюрешгенди. Чегем районну, республиканы да прокуратураларында, Черек эм Элбрус районланы сюдлеринде ишлегенди. Ол да элли бир жылында Элбрус район сюдню председатели болуп тургъанлай, дуниясын алышханды. Баш иеси, эки халкъ ыспас этген жашы кетип, ананы мудах этгендиле. Жашланы бири – Кемал а, бюгюнледе юйню тутуругъу,  къурулушчу инженерди.  Къаний 1957 жылда «Материнская слава» орденнге, 1967 жылда уа «Мать-героиня» деген сыйлы атха бла орденнге, «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» майдалгъа тийишли болгъанды.  Жюз жыл толуп, дуниясын 2013 жылда алышханды.

Жарсыугъа, жашау алай барады, таматала жашаудан кетгендиле, алай а аланы ариу ызлары къалгъанды. Ала ёсдюрген жашла бла къызла къурагъан ариу юйюрледе отуздан артыкъ туугъан-туудукъ ёседи. Ала бирге жыйылсала, ол барысына да къууанчды. Хорламны солдаты, урунууну сюйген, огъурлу Къурманбийни аты Бабугент элни орамларыны бирине аталгъанды.