Къашхатау узакъ ёмюрледе къуралгъанды

Бизни тау элибиз Къашхатау къуралгъаныны юсюнден кёп тюрлю шартла келтириледиле. Аны юсюнден кесини оюмун Зокаланы Зейтун да жазгъан эди, белгили тарыхчыланы бла халкъ таныгъан алимлени жазгъанларына таянып.

Кюн чыкъгъан жанында жашагъан миллетлени тиллерин билген немисли алим эмда жолоучу Генрих-Юлиус Клапрот 1807-1808 жыллада Кавказда айланып, Къарачайны, Малкъарны, Къабартыны юслеринден  кёп шартла жыйышдырып, 1812 жылда Берлинде немис тилде экитомлукъ китап чыгъаргъанды. Анда Къашхатау, малкъар миллетни элича, бир ненча кере сагъынылады.

Иоганн Антон Гюльденштедт 1770-чи жыллада, Иван Фёдорович Бларамберг 1830-1840-чы жыллада Къабартыда бла Малкъарда болуп, аламат тынгылы илму материалла жыйгъандыла. Бу айтхылыкъ адамла кеслерини китапларында бир-бир тау эллени атларын, тюз айталмай, тапсыз жазгъан эселе да, сёз ючюн, Къоспартыгъа – Гопзарта, Шаурдатха – Шаварда, Мухолгъа – Мохоула, Бызынгыгъа – Бисинга деп, Къашхатауну атын жазгъанларында уа, бир харфын тюрлендирмей, шёндюгю адамча, тапчыкъ айтадыла. Бу затланы билирге сюйген «Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов XIII-XIX вв» деген китапны окъугъуз.

Олег Леонидович Опрышко кесини «Через века и судьбы» деген китабында Къашхатауну юсюнден кёп кере айта келеди да, бир жерде уа окъуучуну быллай жазыу бла шагъырей этеди:  1720 жылда Пётр Первыйге жазылгъан къагъытда былай айтылады: «Пославшие Саадетгирея князья говорили, что останутся жить на берегу Черека – «в городке Черек», в урочище близ горы Кашкатау. Как видно из документа XVIII века, «урочище Кашкатава… верст в семь, и по сему тому… урочище лесов довольное число: широтою урочище Кашкатав от горы до горы с версту».

Ант этдир, бусагъатдагъы географны жибермесенг да, Къашхатау тургъан жерни узунлугъун бла кенглигин андан тап ёнчелеп суратлаяллыкъ эсе!

1934 жылда чыкъгъан уллу совет энциклопедияда уа: онсегизинчи ёмюрню ал жылларында Къашхатауда Тюрк жанлы болуп бир къауум, Бахсанда уа Россей жанлы болуп башха къауум, бир бирлери бла не сен, неда мен деп, къаты кюреш бардыра эдиле,-деп, алай жазылады.

Онсегизинчи ёмюрню ал жыллары уа къайсыдыла? Къалай-алай болса да, Къашхатаугъа юч жюзден аслам жыл болады деп, энциклопедияда окъуна алай айтылады.

Халкъны аузунда уа Къашхатауну юсюнден башха хапарла жюрюйдюле. Зокаланы буруннгу заманладан бери сакъланнган тукъум таурухларында, Тимурланны аскери бла уруш баргъанда, Зокаладан чам аты Солакай, керти аты уа Бийнёгер болгъан къашхатаучу жаш Тимурланны бек сайлама гёжефлеринден бирин тутушхан кезиуде ёлтюрген эди деген хапар тёлюден тёлюге ётюп келеди.

Къашхатау эки кере тюп болгъанды деген айтыуну уа элде эшитмеген адам жокъду. Биринчи кере 1395 жылда Тимурланны аскер кюл-кёмюр этип, экинчи кере уа кюйсюз Ермоловну оноуу бла ташны таш юсюнде къоймай ууатып.

1822 жылда орус аскер малкъарлыланы эллерин кюйдюрюп, тау ауузлагъа чыгъып къыстагъанлыкъгъа, халкъ ёхтемлигин тас этмегенди, къайсы къыралгъа да бой саллыкъ тюйюлбюз, деп тохтагъанды. Ма ол заманда Ермолов тау бийлеге ультиматум халда Декларация жибергенди: таудан энишге тюшюп, орус патчахха бойсунуп, аны къыралына къошулмай эсегиз, тюздеги жерлеригизни сыйырама деп.

Болсада таулула таудан чыгъаргъа унамагъандыла.  Алай, не тау артына, неда Къабарты жанына чыгъалмай, мирзеу, хант туз табалмай, халкъ къыйналып тебирегенде, кёп сагъыш этип, 1827 жылда Россейге амалсыздан къошулгъанды. Ол кезиуге уа тюздеги жерлери сыйырылып, казнагъа тюшген эдиле. Ол заманладан бери таулула кеслерини жерлерин жалгъа алып, малла бла тёлеп, алай хайырланып тургъандыла.

Къашхатау узакъ ёмюрледе къуралгъанына шагъатлыкъ этген башха белгиле да бардыла. Элни тёгерегинде кешенеле, шыякыла, эски къабырла кёпдюле. Бусагъатда ала адам кеси кёзю бла кёрюрча сакъланмагъанлыкъгъа, атлары, мурдорлары да турадыла, бир-бирлерин а мен кесим кёрюп, тёгереклеринде ойнап айланнганма.

Жеркли Талада кешенени озгъан ёмюрню отузунчу жылларында къашхатаучула, эки къарындаш бузуп, ташларын юйле ишлерге ташыгъандыла. Тогъай Аллы жерден арлакъда болуучу шыякыланы уа 1942 жылда немислилеге къошулуп келген эрменли аскерле бузгъандыла, артда уа, бизни кёчюргенден сора, ким эсе да ахырына дери чачханды.

Къуршоучу Тюбюнде, шёндю Мокъаланы Барисбийни юйю тургъан жерде, бурун заманлада уллу къала болгъанын Зокаланы Кичибатыр айтханын эшитгенме. Аны да, эски хапаргъа кёре, 1395 жылда Тимурлан ууатханды.

Элни ичинде бла тийресинде Сынла-Сырты, Кешенеле-Башы, Шыякыла –Тюзю, Бий Чалыучу, Къуршоучу деген атла, талай ёмюрледен бери сакъланып, топонимикагъа кирген эселе, ала алайда къуралгъан эл бла, Къашхатау бла, байламлы болмай амаллары жокъду. Къашхатауну аягъында, машиналагъа бензин къуйгъан юйню тёбен жанында, къабырланы ким, къачан салгъаны белгисизди.

Андан сора да, бир бек сыйлы белгибизни унутмазгъа керекбиз. Малкъар халкъны битеудуния культурагъа кирген айтхылы нарт эпосу барды.  Аны ёмюрю уа минг жылла бла ёнчеленеди. Ол халкъны къылыгъы, сыры, адети, ата журту, тёгерегинде табийгъаты бла байланышып, алай жарашдырылынады.

Алайды да, келигиз, биз тюнене къуралгъанбыз деп, миллетибизни намысын-сыйын энишге тюшюрмей, анга бираз жууаплы къарайыкъ