КИШИЛИК КЪЫЙЫНЛЫКЪДА СЫНАЛАДЫ

Уллу Хорламны 75-жыллыгъына 
 

Адамны юсюнден биринчи кере кёргенлей этген оюмунгда кёбюсюнде жангылыргъа боллукъса. Ол ушакъ нёгер болургъа артыкъ бек сюймей эсе, сёзге къызгъанч эсе уа, аны бла къазанлашхан къыйынды. Къулбайланы Ахматны жашы Алексейни да (жаннетли болсун, дуниядан кетгенди) аллай адамланы санына къошаргъа боллукъ эди. Аны ёшюнюнде бир заманда да, тап тогъузунчу майда да, мен аскер саугъала кёрмегенме. Уллу Ата журт урушха къатышханын а биле эдим.

 Уруш жолларыны юсюнден хапар айтдырыр мурат бла бир жол юйлерине барама. Ал кезиуде, къалай эсе да, ушагъыбыз бир чырмаугъа тирелгенча, жеринден тепмейди. Алексейни хапар айтыргъа сюймегенин ангыларгъа къыйын тюйюл эди. Алай эсе, дейме, документлеринге къарамагъа къой, алада бир зат табыллыкъ болур. Алгъыннгы фронтовикни энчи архиви бла шагъырейленирге да тынч тюйюл эди. «Мен бир уллу жигитлик этмегенме, къагъытларымда да сени сейирсиндирирча зат жокъду», - деп къойду.

Болсада юй бийчеси Зояны болушлугъу бла документлерине къараргъа онг табама. Тюрлю-тюрлю къагъытла, письмола, адресле, грамотала… Саугъаларына шагъатлыкъ этген документлеринден бек алгъа къолума «В память 1500-летия Киева» деген майдал тюшдю.

- Бу не майдалды, Украинаны ара шахары Киевни азатлаугъа къатышхан болурса? – деп сордум.

- Угъай, аны къоруулау сермешлеге  къатышханма. Баям, быллай майдал бла «За оборону Киева» майдалы болгъанланы барысын да саугъалагъан болурла, ол санда мени да. Мындан беш жыл алгъа манга аны Нальчик шахар исполкомда берген эдиле…

Документлени тинтиуню андан ары бардырама. Гитче къызыл китапчыкълагъа эс буруп къарайма. Ала кёпдюле: Ата журт урушну биринчи даражалы орденине, «За оборону Сталинграда», «За оборону Кавказа», «За оборону Киева» эм башха майдаллагъа. «За отвагу» майдаллагъа удостоверенияны къолумда кёбюрек тутдум. Офицерле-фронтовикле ол майдалны бек сыйлы кёргенлерин билеме, аны орден бла тенг этедиле. Аны юсюнден сагъыннганымлай, Къулбай улуну бети жарыгъанча кёрюндю. Энди аны бла ушакъ этерге да тынч болду. Бу майдалны бек сыйлы саугъагъа санагъаны, алгъан да къыркъ биринчи жылда этгени ючюн. Урушну биринчи жылында уа саугъала бериуге чомарт болмагъанлары белгилиди.

Анга ол затны эсгертип, къалай-алай болса да, Алексейни «За отвагу» майдал бла не ючюн саугъаланнганыны юсюнден айтыргъа ауузландырама. Урушха дери жашауну юсюнден да. Алай аны биографиясыны бу кесегинде бир энчилик барды деп эслемейме. Школ, комсомол, аскер училище…

Жаяу аскер училищени бошаргъа кёп къалмагъан эди. Ол анга Къашхатауда юйдегилери, жууукълары, къоншулары къалай тюбериклерин акъылында кёз аллына келтиреди. Офицер формасы юсюне ариу жарашады, петлицаларында экишер кубик жылтырайдыла. Къызыл Аскерни жыйырмажыллыкъ командирин эллилери жюрекден алгъышлайдыла, анга саулукъ, ахшылыкъ тилейдиле. Орджоникидзеде (Владикавказ) аскер училищени бошагъан Къулбайланы Алексей бир эллилери бла тюбешиуню акъылында алай кёре эди. Жарсыугъа, аны умуту толмады, бизни жерибизге немисли-фашист аскерле кирдиле…

Лейтенант Къулбай улуну пулемёт ротасы, Украинаны кюе тургъан шахарларын бла эллерин къоя, артха, кюнчыгъышха, кетеди. Будай сабанла жанадыла, артха кетген аскер бёлюмлени эм къачхынчыланы башларына фашист авиация бомбаланы аяусуз атады. «Люфтваффени» лётчиклери урушдан къачып баргъан мамыр адамланы пулемётла бла къырадыла… Фашист Германия Совет Союзгъа къажау ачхан уллу урушну биринчи кюнлери Алексейни эсинде алай къалгъан эдиле.

Къазауатны ёртени уа кенгнге эм тереннге жайыла барады. Ол дон аулакълагъа, Сталинградны къатында Волганы жагъаларына да жетгенди. Къанлы сермешледен сора бизникиле Дондагъы Ростов шахарны къойгъандыла. Къызыл Аскер бек къыйын болумгъа тюшгенди. Бизни жаяу аскерлерибизге танкладан бла авиациядан болушлукъ бек аз эди. Не болдула ала? Уруш аллы жыллада айтылыучу жырла лейтенантны эсине тюшедиле: «Къалын бронялы эм терк жюрюген танкларыбыз», «Барындан да бийик, барындан да узакъ, барындан да терк…» деген плакатла эм д.а.к. Жаш офицерни башына аллай сагъышла келедиле, алай, кесини ичинде тутхан болмаса, аны юсюнден бир кишиге да айтыргъа жарарыкъ тюйюл эди. Эслеп сёлешмесенг, аскер трибунагъа тюшерге боллукъ эдинг. Ол затланы юслеринден сагъыш эте, Къулбай улу ротаны политругу Гонданы къатына къаршы жууукълашхынчы эслемеди. Топ-окъ тийип аудургъан терекни юсюнде политрук командирни жанында олтурду. Заводда парткомну секретары болуп ишлеп тургъан Антон Павлович Алексейни атасы тенгли киши эди. Болсада ала жыл санларында башхалыкъны сезмегендиле, уруш аланы бир тенгшиге салгъанды. Киев шахардан тебиреп, артха кете, бирге келедиле. Аланы роталары Ростов областьны станицаларындан бирини къатында тохтагъанды. Бир гитче суучукъ станцияны экиге бёледи. Ары жанында – немислиле. Бизникиле кёпюрню чачдырыргъа жетишалмагъандыла, гитлерчиле да анга тиймей турадыла. Баям, аланы кёпюр бла байламлы кеслерини бир планлары болур эди.

Къулбай улуну пулемёт ротасына кёпюрню алыргъа эм немислиле аны хайырланыргъа онг тапмазча этерге буйрукъ бериледи. Кюндюз кёпюрге жууукълашыргъа амал жокъду, гитлерчиле уллу калибрли пулемётла бла кёпюрню тийресин илишаннга тутханлай турадыла. Кече къарангысында рота кёпюр таба тебирейди. Тауушсуз, шыбыртсыз барадыла, тютюн ичген къаты жууапха тартыллыгъы эсгертилгенди. Кёпюрге жетер-жетмез командир ротаны эки къауумгъа юлешеди. Кеси бир взвод бла сууну ары жанына ётеди, эки взвод а политрукну башчылыгъы бла бу жанында къаладыла. Ала бегинип бошагъынчы окъуна немислиле кючлю от ачадыла, тёгерекни ракетала бла жарытадыла. Къызыу сермеш башланады. Ротаны командири сейирге къалады. Артдаракъда белгили болгъаныча, Къулбай улуну взводундан алгъа кёпюр бла сууну ары жанына бизни артиллеристлерибиз ётгендиле. Эштада, разведканы билдириую тюз болмаз эди. Гитлерчиле, аланы элге дери бармагъа къоюп, къуршоугъа алып башлагъандыла.

Немислиле мыллыкларын кёпюрге атханда, танг жарый башлагъан эди. Бизни артиллеристлерибизни артха жолларын кесерге эм толусунлай къуршоугъа алыргъа деп, умутлары алай болгъанды. Алай гитлерчилени алларын кючлю пулемёт от тыяды. Тёрт «максим» аланы ал сатырда келгенлерин къырып саладыла. Немислиле жерге къапланадыла, бир кесек туруп, дагъыда атакагъа кётюрюледиле. «Максимледен» бирини артында лейтенант Къулбай улу жатады. Аны окъларындан онла бла фашистле алайда сойланадыла.

Ючюнчю атаканы кезиуюнде командирден онг жаны табада орнатылгъан пулемёт тохтады. Лейтенант, энишге ийилип, ары чапды, пулемётчу ёлюп тура эди. Немисли автоматчиклени къаууму уа алайгъа къаршы жууукълашхан эди. Алексей, аланы юслерине эки гранат атып, пулемётну артында орналады. «Максим» ишлеп башлайды, немислилеге окъ жауун жаудурду. Кючлю отха чыдаялмай, немислиле артха буруладыла. Ол кезиуде Къулбай улу взводну командири Королёв, къолунда гранаты бла, ёрге сюелгенлей, не затла эсе да къычыра, душманны жанына баргъанын эслейди.

- Къайт артха, жерге жат! – деп, кючюнден келгенича къычырады Алексей. Алай ол бир зат да эшитмейди, алгъа барады. Гранатны атады, тюз да ол кезиучюкде къатында мина чачылды. Королёв тохтады, ары-бери сюрюшюп, баууру бла жерге къапланды. Жашаууна къоркъуу болгъанына да къарамай, ротаны командири Королёв жыгъылгъан жерге чапды. Ала училищеде бирге окъугъандыла. Лейтенант Королёв, госпитальдан чыгъып, Къулбай улуну ротасында взводха башчылыкъ этерге салыннган эди. Аланы шуёхлукълары курсантла болгъанларында башланнганды, аны себепли уа Алексей жолдашына болушууну кесини борчуна санагъанды. Баууру бла сюркелип, автоматын да биргесине алып, ол Королёвну къатына жетди, боюнуна чанчылгъан темир сыныкъны чыгъарып, жарасын байлады. Ол ууахтыда бизни артиллериябыз душманны позицияларына кючлю от ачды…

37-чи армияны къауумунда Къулбай улуну ротасы Донну ара шахарын эм Ростов областьны отуз сегиз уллу эм гитче эллин азатлау сермешлеге къатышханды. 1941 жылда июньдан декабрьге дери баргъан сермешледе Алексей бир кере да жаралы болмагъанды. Къулбай улу кёлеги бла туугъанды, деучю эдиле нёгерлери. Жаяу аскерде, жаралы болмай, бир ай айланнганла окъуна бек аз болгъандыла.

Таганрог ючюн сермешледе уа анга «кёлеги бла туугъаны» да болушмады. Ауур жаралы болуп, госпитальда онбир ай жатханды. Фронтха къайтыргъа тюшмегенди. Экинчи группалы инвалидликни берип, юйюне жибергендиле. «За отвагу» майдалны уа анга уруш бошалгъандан сора Къыргъыз ССР-де Фрунзе областьны военкоматында берген эдиле.