Буторундан Акъболатха дери

Нальчикни кёп жеринден къарасанг, бютюнда Ленин атлы орамдан а, бу таула бир да аламат ариу кёрюнедиле. Аладан кёзюнгю алмай къарап турлугъунг келеди. Къурч къалаларыча сюеледиле къалыубаланы шагъатлары, таймай жерлеринде сын къатып.

Жайда бир-бир тёппелеринде къар болса да, этеклеринде уа ариу жашил кырдык ёседи. Андан энишгесинде уа къалын агъач. Ала барысы да кеслерича сейирликле, бир бири ызларындан тизилселе уа, уста ишлеген ариу суратха ушайдыла.

Быланы барысына Холам таула деп айтадыла. Алай аланы хар чукуюну, сыртыны, сызгъысыны, тёшюню, дуппуруну, чунгуруну, агъачыны да аты барды. Аланы барын да билген хазна кёп адам болмаз. Болсада бек уллуларыны атларын билгенибизча айтайыкъ.

Солдан онгнга санайыкъ. Таула башланнган жери Буторунду. Бут оруннга ушагъан чунгур жерди. Мал кютген жери, биченлиги, агъачы да барды. Революциягъа дери холамлыла анда бичен ишлеп болгъандыла. Колхозланы заманында уа герпегежчилени бир къой къошлары тургъанды.

Андан ёргерек келип, биринчи бийик башха Акъ-Къая дейдиле. Герпегежчиле анга Мукъур деп да айтадыла. Аланы орталарында кез да барды. Аны бери тюбю уа Тутун деген жерди. Герпегежни алайда да бир къой къошу тургъанды.

Мукъурну баш жаны къара герады. Анда арталлыда бир жукъ ёсмейди. Жай чиллени бек къызыу кюнлерине дери юсюн къар басханлай турады. Бурун алайда холамлыла зылдыладан узунлугъу километр чакълы болгъан илипин ишлегендиле. Аланы уа тауну бу жанындан, Тутун деген жерден, ташыгъандыла. Алайдан ары дери уа тик жерди. Ат, эшек окъуна айланалмайды. Адамла сыртлары бла ташыгъандыла зылдыланы. Сора илипинни ичин сары топуракъ бла сюртгендиле. Жанларындан гитче арыкъла этип да къошхандыла.

Жай чилледе алайда къар эрип, арыкъла бла илипиннге саркъып, аны бла уа къая эринине дери келип, андан энишге къуюлуп болгъанды. Ол суу бла уа Акъ-Къаяны тюбюнде биченликлени сугъаргъандыла. Илипинни къачан ишленнгени белгисизди. Алай ызы бла уа бюгюнлюкде да сакъланнган хапарын айтадыла.

Мукъурну ары жанында бир къабыр да барды. Аны юсюнден да герпегежчи къойчудан эшитген эдим. Анга уа «Асланбек бодуркъу» дейдиле. Таурухда айтылгъанына кёре, ол Кърым ханны къабырыды. Асланбек бу тийреледе халкъны тонай айланнган заманда таулула аскерин къыргъандыла, кесин ёлтюрюп, башында айтылгъан жерде асырагъандыла. Бир къауумун сау къоюп: «Бу тау башы кёрюннген жерден жууукъ бери жанламагъыз», - деп ашыргъандыла.

Ким биледи, ол къачан болгъан ишди? Алай колхозланы заманында ол тийреледе къойчула обаны кёре тургъандыла.

Акъ-Къаядан онг жанына тарта келсек, чукуйладан барысындан да бийигирек Къара Къаяды. Бек алгъа къар аны башына тюшер, эриген да жай чиллени эм исси кюнлеринде этер.

Алайдан да онг жанына келе келсек, алашаракъ чукуйну кёребиз. Анга уа Эннеу-Кетген-Къая дейдиле. Ол да бурунладан жюрюген атды. Эннеу деген киши алайдан кетип, ол ат аны ючюн аталгъан хапар жюрюйдю.

Эннеу-Кетгенни онг жанында бирсиледен берлагъыракъда тургъан таугъа Уллу-Сурх дейдиле. Андан да онг жанына ёте келсек, Шыпшынынгы, Буу-Мюйюзлю-Кез, Таракъла, Тёбен-Баш-Тюз, Акъболат, Къундушлу, Тёбен-Баш-Тюз эм дагъыда башха жерле бардыла.

Башында сагъынылгъанла тауланы бийик жерлерини атларыдыла. Аладан энишгерек тюшсек, Буторундан Акъболатха дери быллай жер атла бардыла: Гедротту, Малтан-Тюп, Крандух-Орта, Акъ-Баш-Тюз, Шау-Хуна, Баш-Тыкыр, Мукал-Башы, Къапчагъай, Къундушлу, Къазан-Башы, Чертлеуюклю, Таза-тюп, Къазан, Тёбен-Кёлле, Тешикле эм дагъыда башхала.

Быладан берлакълада да кёп жер-суу атла бардыла. Хар бирини да магъанасы барды. Сёз ючюн, Шау-Хуна. Адамла айтханнга кёре, не чууакъ кюнде окъуна аны башына бир гитче булутчукъ къонса, ол кюн жауун жаумай къалмагъанды. Бурунлула, анга эс бура кетип, Оу-Хуна – Шау-Хуна деп атагъандыла.

Бирде къысхартып Шау-Хуна деп къоядыла. Узакъдан къарасанг, башы тюзюрекча кёрюнеди. Къысха айтханда, сыртха ушайды. 

Бир-бир жер атланы иги ангыламагъанбыз. Сёз ючюн, Гедретту, Шыптынынгы, Чымашкы дегенча, ким биледи, аланы да бир магъаналары болурла.

Тауда, тюзде да жерсиз хазна таш, агъач окъуна болмаз. Жарсыугъа, ала аз-аздан унутула барадыла неда орус тилге кёчюрюледиле. Узакъ бара турмайыкъ: Акъ-Суу (Белая Речка), Топуракъ-Суу (Бешенка), Суу-Ара (Четвёртый посёлок), Фарадин (Цемзавод) болуп турадыла. Аладан сора да, кёп юлгюле келтирирге боллукъду. Кеси жерлерибизни атларын бурун айтылгъанларыча сакъларгъа тийишлиди. Аланы бир башха тилге кёчюрюрге кереклиси жокъду.