Тиширыуну сыйына - уллу хурмет бла

Белгилисича, Шимал Кавказны поэзиясында Зумакъулланы Танзиля, тиширыу ауазны туура этип, жангы, айырмалы, эр киши поэтлени да сейирге къалдыргъан назмула къурагъанды.  Быйыл аны юбилей жылы болгъаны себепли шайырны чыгъармачылыгъы бла байламлы аслам материал басмалагъанлай турабыз. Бу жол а аны тиширыу сезим лирикасына эс бургъанбыз.

Поэтессаны тиширыулагъа, сюймекликге жораланнган тизгинлери терен магъаналыдыла, аланы сезим кючлери да теренди. Аланы хар бири аны жюрегин жарсытхан болумлагъа жораланады. Ол, жаланда тёгерекдеги жашауну сыфатлап къоймай, хар затха  философия кёз къарамы бла къарайды, ол а чыгъармаланы бютюн къыйматлы этеди. «Дунияны ариулукъ къутхарлыкъды», - деген оюмну белгили орус жазыучу Ф. Достоевский айтханды. Танзиляны поэзиясында тиширыу да алайды: тёгерегинде айбатлыкъны эслей билген, аны азатлар ючюн, сёз айтыргъа базыннган:                                                                    

Мен сёлешеме шош,
Акъырын былай.
Сёзюм жетмесе да артыкъ узакъгъа,
Къууанчха къууана, ёлгеннге жиляй,
Къошулама мен да дуния ушакъгъа.

Бу тизгинле 1968 жылда дуния жарыгъын кёрген «Тынгылау» деген назмусундандыла. Анда поэт алгъаракъда тагъылгъан, ол кезиуде къыралда бек белгили чыгъармасы «Назмучу таулу къызла» дегениндеча жазаргъа, айтыргъа термиле кетген тиширыуланы жюрек кюйлерин, жарсыуларын ачыкълайды. Буруннгу эгечлерине къарай, поэтесса мен алача тёзюмлю болалмайма деп экили да болады. Алай олсагъат тизгини, жангы кюч алып, адепсизликге налат бере, тюзлюкню битеу жюреги, сёзю бла да къорууларгъа хазыр болгъанын кёргюзтеди. Назмуну окъуй, лирика жигитни кёзбаусузлугъун, терсликге тёзюп турмазлыгъын ангылайбыз.
Жашауну сакълагъан, халкъны уланларын жигитликлеге кёллендирген тиширыуду. Олду  бешик эхчеген, сабий ёсдюрген да. Ананы сыфаты Танзиляны назмуларында аслам жер алады. «Нек жукъламайды къарт къатын»,  «Айтчы, анам, сенде халал жюрекде», «Анам, не этейим, айт!» атлы назмулада ол, таулу ананы огъурлулугъуна уллу хурмет бере, аны аллында баш урады.  
Чыгъармаларында «Анам сауда, жокъду манга жарлылыкъ» деп, Аллахха  шукурну да къатлап-къатлап айтады. «Бешик жырда» уа аналыкъ насыпны сынагъан тиширыуну жарыкъ кёллюлюгюн, игиликге ийнаныулугъун кёребиз. Тиширыуну ёхтемлиги, баласына жанын къурман этерге хазырлыгъы окъуучуну эсин бийлейди. Назмуну жигити таулу аналаны жыйымдыкъ сыфатыды десек, баям, терс болмаз.
Шайыр  «Кёрчюгюз, бу жаш, бу ариу къатынны…» деген назмусунда уа аналыкъ сезимни артха атып, ит кючюкню сылап айланнган тиширыугъа жюрегинден жарсыгъанын билдиреди. Ол болумгъа инжилгенден сора да, автор тиширыугъа билеклик эталмагъан эр кишиге,  тынч жашау бералмагъан къыралгъа да айып салады. Алай «анам» дерикни замансыз жойгъанны къорууларыкъ жан болурму жалгъан, керти дунияда да. Назму узакъ 1974 жылда жазылгъанлыкъгъа, бюгюнлюкде аны бютюн кючлю магъанасы, насийхатлылыгъы барды.    
Кеси сюймеклик сынамагъан, ачлыкъдан къыйналмагъан, зорлукъну кёрмеген болалырмы чынтты поэт. Баям, угъай. Сюргюнню азабын кёрген, къарыусузлагъа кесини ашындан юлюш этген, уллу юйрюне таянчакъ болгъан Танзиляны назму тизгинлери керти жашаудан алыннгандыла.  Къыйын кезиулени жарсыуларын поэзиясына кийирип, халкъына кёл этдиргени ючюн сыйлыдыла Зумакъулланы къызларыны чыгъармалары. Окъуучу бу къарыусуз, назик тиширыу кётюралгъан, мен а бюгюлюпмю къаллыкъма деп сагъышланмай амалы жокъду. Аллай кёллендириу тюйюлмюдю поэзияны, прозаны да баш борчу.

Жуугъанма быстыр, ийиргенме урчукъ.
Къазгъанма жерни,  кырдык да  оргъанма,
Этеклерими жибите эрттен чыкъ.
Кече уа быстыргъа жамау салгъанма.

Быллай жюрекге жетген тизгинлени «О, Танзиля, сени назмуларынгда…» деген чыгъармада окъуйбуз. Мында къазауатны кезиуюнде таулу тиширыуланы къыйын къадарларын кёребиз. Урушну отуна кирмей, алай харкюнлюк жашауда къызланы жигерликлери кёз аллыбызгъа келеди. Ол заманланы бир жылы мени жюз жылгъа къарт этгенди, къууанчлы ышарыууму сыйыргъанды, дейди поэтесса. Кертиси бла, малкъарлы тиширыуну уруш, сюргюн, тыш жерни сууукълугъу жюрегин сындыргъанды, кёзлериндеги нюрлерин кёпге дери  ёчюлтгенди.            
Поэтесса сюймеклик сезимни да кёп тюрсюнлю, аламат бояула бла кёргюзтюр амалла табады. Аны лирикасыны жигити жулдузлагъа, таулагъа жеталады, сезимине толусунлай бериледи, инсанны сюймекликде борчун, намысын да ангылай:                                

Чыкъдыкъ, кюйюп кетмейин
Ёртенлени ичинден.
Къалдыкъмы биз жашаргъа
Сюймекликни кючюнден?

Окъуучуну жюрегине жетип, аны жашлыгъында неда артдаракъда сынагъан жарыкъ сезимлерин эсге тюшюрюрча тизгинле кёлге жетедиле, сейир жюрек учунуула  туудура.Танзиляны сюймеклик лирикасыны жигитине багъа бичген къыйынды. Алайлыгъы уа аны бирде ачыкълыгъыны, бирде уа, булут артына букъгъан кюнча,  жашырынлыгъыны себебинденди. Алай бир халда турмагъан, тюрлене тургъан тиширыу сезимлени ангылагъан къыйын болгъаны ючюн сейир эм багъалыды бизге ол дуния.
Танзиля нени юсюнден жазса да, ёз журту, табийгъат, сюймеклик,батырлыкъ болсун, кеси ол болумлагъа, жигитлерини къабына киргенчады, аланы жюрек отуна неда сабыр акъылына бойсундура. Не заманда да халкъы бла бирге болгъан, анга мархабат жазгъан чынтты жырчы Зумакъулланы Танзиля биринчи назмуларындан башлап бюгюнлюкге дери жамауатха жюрек сёзюн, таза ниетин жумушакъ тиширыу ауазы бла саугъа этгенлей келгени барыбызгъа да уллу насыпды:

Шайырны да тюшеди жолуна таш,
Сиз а тынчмы сунасыз да   шайыргъа?!
Алай шайыр а – къазауатда.
Ол шош
Жюрек буйругъун этеди хайыргъа!

ЖАНГУРАЗЛАНЫ Нажабат.
Поделиться: