ЖЫР БАЙЛЫГЪЫБЫЗНЫ КЪУДУРЕТИН АЧХАН АДАМЛА БЛА АЛАНЫ КЪЫЙМАТЛЫ ИШЛЕРИ

Озгъан ёмюрледе малкъарлыланы жашау халларына, кёлден чыгъармачылыкъларына эс бургъанланы санлары аз тюйюлдю. Аланы араларында белгилиле, мюлк, жыр хазнабызны юслеринден жазгъанла да аз тюйюлдюле. Композитор  Сергей Иванович Танеев, орус  алимле Максим Максимович  Ковалевский бла Иван Иванович Иванюков  1885 жылда, орус композитор, пианист, дирижёр, педагог, «Могучая кучка» атлы къауумну таматасы Милий Александрович Балакирев  а 1863–1868 жыллада бизге (юч кере) келгендиле. 

Алим, фольклорчу, этнограф, тил илму бла кюрешген эм археолог Всеволод Федорович Миллер беш кере 1879–1886 жыллада, Николай Петрович Тульчинский  а 1870-чи жыллада Терк областьда жер чекле жаны бла ишлеген управленияны бёлюмюню таматасы, дагъыда башхала болгъандыла бизде. Ала, сау болсунла,  малкъар халкъны жашау халыны, болумуну, адет-тёрелерини, кёлден чыгъармачылыгъыны юсюнден да тарыхда керекли уллу ишле къойгъандыла.  

Он жыл мындан алда Киевде болгъанымда, анда жашагъан таулу жаш Къайталаны Ибрагим Украинаны илму миллет академиясыны  архивинде украин фольклорчу, мызыкант, дирижер  Михаил Петрович Гайдай 1924 жылда жазып алгъан жырла болгъанларын айтхан эди. Ол аланы керекли къагъытла жарашдырылмай, къыралдан чыгъарыргъа эркинлик  болмагъаны бла байламлы, танышларындан тилеп, суратха алдырып, копияларын Киштикланы Мухадиннге бергенди.  Архивде белгиленнгенине кёре, ол жазыулагъа ахыр кере Рахайланы Анатолий къарагъанды. 

Мен да кёргенме аланы - малкъар, украин тилледе сёзле латынь, кириллица бла да терс, тюз жазылып. Тилни арталлыда билмеген адам аллай амал тапханы да иги эди. Авторну «Малкъар халкъ жырны юсюнден» эм «Малкъаргъа жолоучулукъ» деген статьялары бла уа кечирек шагъырей болгъанма. Жюзге жууукъ таулу жырны бла макъамны жазып алгъанды ол жыллада Михаил Петрович Малкъарда. Токъсан алты таулу макъамгъа нота жазып, музыка инстументлени суратларын окъуна этгенди.

Сау ёмюр ётгенди андан бери, алай а автор къайсы жырны юсюнден айтханын а, эшитгенича  жазып баргъан эсе да, окъургъа, къалай ангылатханын да билирге къыйын тюйюлдю. Хар бир жырны, тепсеу макъамны юслеринден, номерле салынып,  ол неге аталгъанын, аны анга ким айтханын, жырлагъанын да жазгъанды.  Алай бла украин тилде алагъа паспортла этгенди. Михаил Петрович таулу жырланы магъаналарына кёре жети жанргъа бёлгенди: 

1.Урунуу жырлагъа тейриге тилекле, уучулукъда,  юй жумушла этгенде, сабанда ишлегенде да айтылгъанла саналгъандыла: жау чайкъагъанда «Долай», урлукъ атханда «Сабанчыны жыры», монглукъ, уллу тирлик излегенде «Эрирей»,  жюн иш этгенде «Ийнай», уугъа баргъанда «Апсатыны жыры», жангы мирзеуден боза этгенде «Озай»… 

2. Жашау болумгъа кёре адет-тёреге киргенле – жер сюргенде  «Голлу»,  жауун чакъыргъанда «Чоппа», къыш бла жаз айырылгъанда, жангы жылда, алгъыш бла юйлеге айланып, «Гюппе»,  игилик тилегенде «Шертмен», юй ишлегенде «Тепена» д.а.к. 

3.Нарт батырланы юслеринден айтыула – Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны эм башхаланы жырлары.

4. Бёлляула – къагъанакъгъа игилик – саулукъ, байлыкъ, узакъ ёмюр тилеген жырла.

5. Тепсеу жырла – орайдала, «Сандыракъ».

6. Тарых айтыула – «Рачыкъауланы жырлары», «Бекмырзала-Къайсынла» «Таубий бла Кючюк», «Батыр Басханукъ», «Эмина», «Къубадийланы жырлары», «Гапалау», «Кавказ уруш», «Ачемез»…

7. Сюймеклик жырла – ийнарла, «Къаншаубийни жыры», «Акъбийчени кюйю»…

Гайдай жазып алгъанланы арасында масхара, чам жырла, кюйле да бардыла.

Анга быланы айтханланы атлары да сакъланады жазыулада: Яникойдан Анахаланы Токъмакъ, Мухолдан Османланы Мусса бла Темуккуладан бир адам (аты жазылып жокъду), Огъары Чегемден Акъайланы Хажимырза, Мусукаланы Танай, Къудайланы Осман, Этезланы Зулкъай. Анга деп, сыбызгъыда уа яникойчула Акъайланы Бийберт бла Солтанланы Юсюп ойнагъандыла.

Бек баш болушлукъчулагъа  Михаил Гайдай Орусбийланы Ибрагимни  бла Абайланы Исмайылны санайды.  Орусбий улу, Хамзатны жашы, Мырзакъулну туудугъу, Нальчикде Тау школну, Владикавказда реальный училищени да бошап, Москвада технология институтха кирген эди. Алай а атасыны аны анда кечиндирир онгу болмай, ол 1893 жылда Къабарты полкга жазылып, анда аскер къуллугъун этгенди. Капитан чыны болгъанды. Революциядан сора Нальчикде демократлагъа къошулгъанды, жангы властьха жарыкъландырыу жаны бла къуллукъ этгенди. Алай а аны 1927 жылда тутуп, бир жылдан ёлтюрюрге сюд этгендиле.  Ол Гайдайны биргесине айланып,  тилманчлыкъ жумушну, жазыула да бардыргъанды. Ол жырланы орус тилге кёчюрюп иерге да сёз берген эди, алай, жарсыугъа, аны, аны кибик окъуулу адамланы тутханларында, юйлерин къозгъагъанда, ол къагъытланы да сыйыргъандыла.

Абайланы Исмайыл а, Мисостну жашы,  врач болгъанды. Нальчикде тау школдан сора Киевде медицина университетде окъугъанды. Аны бла бирге ол биринчи таулу сценарист эди.  «Абрек Заур», «Под властью адата», «Закон гор» деген биринчи киноланы сценарийлерин да ол жазгъанды. Къызылла деникинчи аскерле бла сермешгенде, тифни кючлю заманында, карантин этген сылтау бла большевик шуёхларын больницада букъдуруп тургъанды.  Дагъыда Абайланы ма бу жашлары 1916 жылда Тифлисде «Ана тил» деген аты бла къарачай-малкъар тилде биринчи окъуу китапны басмалагъанды.  Аны да 1928 жылда тутуп, жангы властьха жашырын къажау кюрешесе деп, ёлтюрюрге сюд этгендиле.  

Ма аллай – келир кюнюбюзню къайгъысын этген жол нёгерлери болгъанды 1924 жылда бери келген  Михаил Петрович Гайдайны. Жарсыугъа, аллай жакъчыларыбызны, игилерибизни жокъ этип, алгъа атлап баргъан халкъыбызны айныууна уллу заран тюшюргендиле жангы властьны атындан терс оноу этгенле.

Тюз тепсеуню юсюнден Гайдай былай жазады: «Аллай ариулукъну мен бир заманда да кёрмегенме. Жаш адамла тёгерек туруп, ортада уа  – къыз бла жаш. Ала къобуз тартыугъа кёре бир бири аллына барадыла. Къыз – акъырын, ёхтем, эки атлам этеди да, артха къайтып, жеринде тепсейди, жаш а терк къымылдайды, жигитлигин, таукеллигин да кёргюзте, учады…» 

Тойлада айтылгъан жырланы эки тюрлюсюн белгилейди автор: бири келинчикни нёгер къызлары айтхан жыр, экинчиси уа – келинни алып келген киеу нёгерлени жырлары – «Орайда». Ол тойну барыуунда артыкъ да кёп айтылгъанын чертеди Гайдай. Аны бла бирге алгъыш жырла да.  Ол санда «Тепена». «Сандыракъны» уа ол адамланы кюлдюрген, эрикгенлерин кетерген эриклеу чыгъармагъа санайды. 

Ол текстле, нотала сакъланнган къагъытланы  къолунда тутхан Рахайланы Анатолий аны юсюнден кесини илму ишлеринде да жазады. 
Сергей Иванович Танеевни кезиулю юбилейине  – 90-жыллыгъына атап, 1946 жылда  «Памяти С. И. Танеева» деген китап чыкъгъанды басмадан. Анда да барды къарачай-малкъар жырланы къаууму, алагъа ангылатыула да.  Анда «Къаншаубийни жырыны» юсюнден энчи айтылады. Автор ол жюз жыл алгъа жазылгъанды дейди, 1780-чи жыллада, къарачайлыла Басхан ауузунда жашагъанда. Аланы Къарачайгъа кёчген заманлары сагъынылады жырда.  Ол шартла «Къарчаны жырында» да бардыла. Тюзетиуде уа, аны ким этген эсе да, жыр 500 жыл алгъа къуралгъанды деп айтылады. 

«Долай» жырны юсюнден сагъыннганда уа, Долай дегенлери Далай-лама болур, андан тилек этген тёре таулулада эрттеледен къалгъанды деген оюм да барды.  Тибетде жюрюген дин бла бизни мажюсю заманыбызны байламлыкъларын табадыла алимле.

Айдаболланы Бекмурзаны бла Къайсынны жырларыны тарыхы да сейирди. Ол эки жаш, ала бла бирге Орусбийланы Кючюк эмда Рахайланы Токъ, Имеретиягъа барып, андан ариу къызланы урлап тургъандыла.  Жоюлгъан да алай бла этгендиле. «Бахсанукъ» деген жыр а Бызынгы элни бийини жортууулларыны юсюнденди. 

Тау эллеге эмина эки кере киргенди: 1790–1800 эмда 1808–1814 жыллада. «Эмина» жырыбызда ёлюмню бетине къарагъан адамны оюмлары жашайдыла.  «Рачыкъауланы жырлары» уа Танеевни кагъытларында чечен жырды деп айтылады.  Жарсыугъа, бери келип кетген тыш жерли адамланы бир къаууму, бизни миллетибизни атын терс жазып, не «тау татарлыла», не «къабартылы татарлыла» деп, бюгюн, бизни да ауарагъа къалдырып, тарыхыбызны ажашдырып турадыла.

Венгрли алим Вильгельм Прёле да жыйгъанды къарачай-малкъар халкъ жырланы. Ол ХХ ёмюрню аллында Будапештде чыкъгъан бир журналда,  къарачай жырла деп, «Гапалау», «Къанамат», «Илияс», «Солтан», «Мажир», «Жёрме» деген жырланы бла ийнарланы басмалагъанды.  Ол бери, Малкъар ауузуна,  1913 жылда келген эди. 

Ма быллай асыл адамланы этген къыйматлы ишлерини юсю бла билгенди дуния бизни эрттеден келген жыр байлыгъыбызны къудуретин.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: