Сюргюнню айланч-къыланч жоллары

Март айны жетисинде эрттен бла элге къызыл аскерчиле кирдиле. Анам, мени уятып:

– Бар, атанга билдир, баям, была бизни кёчюрюрге келгендиле, – деп ашырды.
   Акъ-Суудан къошха эки жыйырма километр бардым. Тюшде жетеме, айтама болушун. Малчыла кийинип башларгъа солдатла жетедиле. Ала бизни Газа-Тюбюнде къошха сюредиле. Акъ-Сууну малчылары, бир алтмыш беш адам, ол кече алайда къалабыз. Эрттенликде эл таба сюредиле. Огъары, Орта къабакъчыланы айырып, журтларында къоядыла.
Юйюбюзге келсек, бизникиле кетип, не ашыбыз, не кийимибиз жокъ. Машинала бла Нальчикге келтиредиле. Поезд кетип тура эди. Прохладныйге элтедиле. Жеталмайбыз бизникилени. Сора чегемлиле, лашкутачыла болгъан вагоннга жыядыла бизни – онтёрт адамны.  
   Бара-бара, атам ауруп къалады да, бир жанхотиячы жаш, Ислам деп, бир иги адам, тёшек салып, жатдырып, ашатып барады мени, атамы да. Бир тохтагъан жерде атам сууукъ суу ичерге сюйгенин айтады да, тышына чыгъама.Мен да къайтып келе, бир поезд киреди арагъа, бар да бар, бир узун зат. Бизники юч кере къычыртады, энишге ийилип къарайма да, дингиллери бурулуп башлагъанларын кёреме. Башха амал тапмай, вагонла орталары бла секирип, ары жанына ётеме. Чабама да, кючден-бутдан жетеме, тартып чыгъарадыла ёрге. Атамы уа кёлю толуп тура эди, мени анда къалгъан сунуп.
   Сора Ташкентге жетип тохтайбыз. Бизни аллыбызда вагонну айырадыла да, ол Фрунзеге кетеди, бизникин а, башха поездге тагъып, Къызыл-Къаягъа элтедиле. Ары жетгенлей, чачып башлайдыла юйюр-юйюр. Анда ауругъанлагъа деп арба келеди. Атамы ары жатдырадыла да, тебирейдиле. Мен да ызларындан жаяулай, жалан аякълай барама.
   Жетебиз больницагъа, атамы жатдырадыла, мени уа тышына ийип къоядыла. Атам терезеден къарап, манга жарсый, мен да терезе тюбюнде олтуруп, кече-кюн алайда булжуйма. Бир кече къаты жауун жауады да, къоншуда тауукъ оруннга киреме. Тауукъла къычырыкъ этип, аны эшитип, иелери чыгъадыла – тёрт адам. Тутадыла мени. Мен уручу тюйюлме, быллай адамма деп ангылатама:
   – Муну чайханагъа элт, анда къалсын, – дейди бирлери жашыракъгъа.
Бир айланч орамчыкъла бла барабыз, сора бир жерге жетебиз.
    – Ма буду чайхана, – деп, эшиклени ачып, мени ары кийиреди.
    Анда уа бир онеки адам тёгерек олтуруп, анашадан тарта тура эдиле. Къоркъама да аладан, эшикге чыгъама. Ала олтургъан жерни тюбю бийик эди да, аны тюбюнде олтуруп, кечени ашырама.
Эрттенликде жетеме больницагъа. Атам терезеден къарап тура эди, мени излей. Тогъуз кече къалгъан эдим ол терезе тюбюнде. Бизни келтиргенлеринде, тамата врач анда жокъ эди. Он кюнден ол келеди да, мени да атам бла жатаргъа къояды. Бир кесек кесиме да келеме, жукъудан да къанама.
   Бир кече аякъ жолгъа барып келе, шкафдан бир къайиш бел бауну салынып тургъанын кёреме. Бир ариу зат. Алама. Чулгъайма да, атама кёргюзтмей, тумбочкада ётмек кесеклени артына букъдурама. Эрттенликде аллай дауур болады, саусузланы къобарып, ундурукъланы къозгъап.  Келедиле бизге, къарайдыла, жюрегим асыры терк ургъандан, жаным чыгъыпмы кетеди дерча болама, тапмайдыла.
Ючюнчю кюн, бел бауну жан жаулукъгъа чулгъап, терезе ауузуна салама да, тышындан узалып, къолтукъ тюбюме сугъуп, базаргъа барама. Къыйырчыгъын чыгъарып айланама, киши сормайды.
   – Сен муну мында саталлыкъ тюйюлсе. Арлакъда студентле бардыла да, ала алыргъа болурла, – дейди бир адам.
 Барама ол юйретген жерге. Бир жаш келеди да сорады, къарайды. Беш жюз сом дейме багъасына. Отоууна элтеди. Анда юч жюз сом чыгъарып:
     – Бергеними алып кет ансы, бел баусуз, ахчасыз да къаллыкъса, – дейди.
Къоркъама жукъ айтыргъа. Ол ахчагъа жукъа узбек гыржынладан экисин, сора сапынча этилген эки жау кесек да алама.  
     – Къайдан тапханса? – дейди атам.
     – Анамы къарындашы бергенди, – дейме ётюрюкге. – Базарда кёрдюм да, терк окъуна ахчачыкъ берип, кетип къалды, – дейме.
Сюймеучю эди урлагъанны, билсе, ашарыкъ тюйюл эди.  Аллах кечсин. Ашайды да, бир кесек къарыу алады. Бир ай жатабыз анда, сора иедиле.Къайры барлыкъса? Бара-барабыз да, бир таулулагъа тюбейбиз. Быллай адамла къайда болурла билмеймисиз деп сорабыз да, ала уа: «Тонгуз совхозгъа барыгъыз, анда таулула кёпдюле», – деп юйретедиле. Кюн къызыу, ауузунга алыргъа суу, ауанасында солургъа терек жокъ. Бир тёртлеге кючден жетебиз ол жерге. Алайлай жауун жаууп башлайды да, бир юйге киребиз. Алай тургъанлай, бир малкъарлы киши келеди:
    – Сизден сора да кёпдюле мында быллайла! – деп, эшикге къыстайды.
 Ташкентде анамы къарындашы  кёрген эди да  бизни жугъубуз болмагъанын, атама бир жамычы берген эди. Аны аркъасына къаплайды да, мени да къоюнуна къысады атам. Алай турабыз жауун тохтагъынчы. Эрттенликде тебирейбиз артха Къызыл-Къаягъа. Базаргъа келебиз да, баргъанны-келгенни кёрюрбюз деп, къабакъла къатында  олтурабыз. Анамы эки къарындашы бар эдиле: Гемуланы Таусо бла Мусса.  Ала келе тура эдиле. Къууанадыла бизни тапханларына. Келебиз ала тургъан жерге – бир казарма, алгъын тутмакъла тургъан жер. Не тапчан, не шинтик жокъ. Таусо шахтада ишлей эди да, къангала келтирип, тапчан  этип жарашдырадыла.
    Атам кече къалауур болады, мен а эчкиле кютерге барама 60 сомгъа. Узбеклиле эдиле, не кружка, не стакан бермейдиле суу ичерге. Арыкъдан бауурланып иче эдим, суусап болсам.  Бир кюн эсиме тюшеди да, эчкини тутуп, сютюнден ичеме. Торбала кийдириучю эдиле, улакълары эммезча. Жатдырып, ётмекден къаба, эчкини да эме, алай жашай турама бир юч кюнню. Узбеклиле, алай этгеними билмей: «Ой-бой, муну сютю жокъ,торбасы тура», – деп турдула.
Алайда атам ауруп къалады. Эчкилени да къояма. Таусо ишден келеди да, къойла берген эдиле кёчгюнчюлеге, аладан бирин кеседи. Ашайбыз да, жатабыз. Эрттенликде сагъат тёртде Таусо ишге тебирегенде, атам:
   – Жаш, бар ётмекге очередь ал, ач  болурса, – дейди, болурбуз демей.
    – Къой жукъламагъа, мен ала келирме, – дейди Таусо.
Ол да ишге кетеди, мен да, атамы къоюнуна къысылып, жукълап къалама. Танг атады, къобама. Къарасам, башындан жастыкъны кетерип, ариу тюзелип тура эди атам. Андан чабама Таусогъа. Олсагъатдан адамла да табады, къангала да мажарады. Бир эки жыйырма адам жыйылгъан эдиле кёчгюнчю таулула. Экиге айланнган къарындашымы иедиле эфендини чакъырыргъа. Базар къатында жашай эди малкъарлы молла. Барады да:
    – Ачды. Бир зат къапмаса, келаллыкъ тюйюлдю. Мени уа  ахчам жокъду аны сыйларгъа, – деп къайтады, башын энишге ийип.  
Мени уа бир юч жыйырма сомум бар эди. Аны береме. Сора эфендини ашатып, алып келеди. Алайда жаназы этип, атамы алып кетедиле. Мени къоймайдыла къабырлагъа, санга ары  барыргъа жарарыкъ тюйюлдю деп.
Анам, къайдан эшитген эсе да, къышхыда жыйырма беш километрни жаяу барып, комендатурадан пропуск  алып, келеди бизге. Мен вокзал къатында айлана тура эдим да, кёребиз бир бирни, чабып къучакълашабыз, жиляйбыз.
   Анам бла кетип бара, бир вокзалгъа жетебиз да, тюшюредиле. Фрунзе-Москва поезд ыйыкъдан боллукъду дейдиле. Турабыз сакълап. Келеди да, кючден киребиз ары. Бир жерде, билетлени компостировать этмегенсиз, этип келигиз деп, къыстайдыла поездден.  Чабып барабыз вокзалгъа. Эшиклени киритлерин эте тура эди бизге керекли къатын. Анам тилейди, унамайды, ишими бошагъанма деп. Мен: «Этмесенг, бусагъат терезелеринги ууатама!» – деп, ташха узалама. Сора къоркъады да, ишни тап этеди.
    Поезд тебиреп, кетип бара эди да, чабып жетебиз. Ташкентде тохтагъанда, бизни бла бир чеченли жаш келе эди, экибиз да чыгъабыз эшикге.  Мен базаргъа аш алыргъа бара эдим. Къайтып келе, милиция тутады. Алайлай ол чеченли жашны кёреме да, анама айт дейме. Анам а таякъчыкъ бла айланыучу эди, харип. Бир заманда жетип келип, таягъы бла ол милиционерни аркъасына урады. Ол да керохуна узалады.
    – Мен сени кёзлеринги чыгъарырма! – дейди анам. – Мен муну анча ай  излеп, кючден тапханма. Къайры алып бараса? – деп, ачыуланады.
    – Кечгинлик, – дейди милиционер, – мен муну ФЗУ-дан къачхан суннганма.  Урургъа уа жарамайды, – деп, иеди бизни.
Фрунзеге жетебиз да, анам белин ачады да, бир жаулукъ чыгъарады. Багъалы болур эди. Аны олсагъат  сатады базарда.
    –  Эгечлеринге саугъа ал, – дейди да, манга да ахча береди.
Юч эгечим бар эди. Алайдан тебирейбиз отуз километр жаяу къум ёзен бла. Келсек, бир жер юйчюк, терезеси-эшиги жокъ. Танг атханлай, къамиш оруп келеме да, юйню башын жабама.
    Алай тура турабыз да, 1948 жылда тамата эгечибиз,  экинчи жыл анабыз ауушадыла. Эгечим бла мен къалабыз, бирси эгечим эрге чыкъгъан эди.
Былай тургъан ишден тюйюлдю деп, къоянла алама. Уру къазама да, ары  иеме. Ала жайылып, кёп болуп къаладыла бир жылгъа. Дагъыда терек бахчаны сакълай эдим. Алайда уа аскерчиле бар эдиле. Аладан бири келип таматасына алмала тилейди. Келишебиз да, кече арба бла бир жюклетеме.
   Бир кюн ол аскерчи жаш керек затынг бармыды деп сорады.  Сетка тилейме, къоянларымы анда тутаргъа. Береди.
Бир кече бахчаны  сугъарыргъа суу иеме да, кесим а жукълап къалама. Уянсам, суу босагъагъа жетип тура эди, къоянларым да батып, къырылып.  Аладан да къуру къалама. Андан тамата эгечим чакъырып, ол тургъан элге кёчебиз.
  Анда Домалай деп ючге айланнган къарындашым бар эди. Ол темирчи, мен а къойчу болама да, 1953 жылда къойла бла Къазахстаннга иедиле.          Къыш анда турама. Жаз андан кёчюп келебиз да, Суусамыр жайлыкъгъа кетеме къойла бла. Аны да жаратмайма. Гюрбежиге барама, аладыла темирчиге.
Экинчи кюн Домалай бир базыкъ арматураны тёшге салады да, тюйюп къызыл эт дейди. Тюеме аямай, къызарады. Ыхы энди бир-эки урсанг болур дегенлей, тёш жарылып, сынып кетип, жартысы къарындашымы къулакъ жаны бла учуп барып, къабыргъагъа тиеди.
   – Аллах-Аллах, ёлтюрюп къоя эдинг! – дейди Домалай.
   – Да къоймадынг ансы, – дейме.
Къалабыз аны бла. Аллахха шукур, дейбиз экибиз да. Юйюрлю да болама. Юй тюп салама, нёгерлерим бла саман этебиз.  Алай бла, юй да  ишлейме, барама да, къошун келтирип, башын жабама, эшик этип тагъама.  Оруслу киши, аны кёреди да: «Сени столяр хунеринг барды,ишлеп башла», – дейди.
Мажарама керек затымы. Сора жукъу жокъ: кимге шинтик, кимге терезе, кимге эшик этеме. Андан Хрущев эркин этеди артха келирге, юйюмю алты минг сомгъа берип, келебиз бери. Эски журтубуз бузулуп, оюлуп, заводда адам жокъ, оруслула жашай эдиле. Жангыдан журт къураргъа кюрешдик. Жашауубуз ма алай ётдю.

Этезланы Ануар.
Поделиться: