Александр Пушкинни «Татар Поэмасыны» Жаратылыуу

Кёп болмай Санкт-Петербургда «Бахчисарай  фонтан» атлы хореография

поэмагъа къарагъандан сора туугъан сагъышла

Уллу орус поэт Александр Сергеевич Пушкинни поэмаларында тюрк дуния бла байламлыкъ эсленеди – тюрк сёзле, сюжетле, жигитлерини атлары окъуна хайырланадыла. Ол затха шартла толудула. Алай а кърым татарлыла аны жашауунда, чыгъармачылыгъында да энчи жер тапхандыла. Аны бла байламлы «Бахчисарай  фонтан» атлы поэмасын поэт къалай бла жазгъанын эсге салыргъа сюеме. Анга «татар поэма» деп да айтадыла.

Поэманы сюжет ызы былайды: Польшада жашагъан бай адам къызы Марияны туугъан кюнюн белгилейди. Аны сюйген жашы да барды – Вацлав. Бу кезиуде алагъа кърым татарлы Гирей ханны аскери чабады.  Къачып баргъан Марияны бла Вацлавны алларын хан кеси тыяды. Жашны ёлтюреди, къызны башында жаулугъун бир жанына атып, аны бетин кёргенинде, ол ариулукъ кёзлерин къаматып къояды. Ол, жесирге алып, аны юйюне келтиреди.

Бахчисарайда уа хан къаласы тиширыуладан толуду. Ол гаремде барындан да бек сюйген, хан кесине жашау нёгер этген эбизе къыз Зарема сакълайды аны. Алай а ол не бек тёгерегине айланса да, хан анга, не башхалагъа эс бурмайды. Аны сагъышлары Мария бла байламлыдыла. Польшачы ханбийче уа аны сюймеклигин унамайды. Ол сюйген жашындан къалгъан къыл къобузну согъуп, ёчюлюп кетген насыбын эсгереди. Хан келип, тилеп кюрешсе да, къыз юйюрюн, сюйгенин Гирейге кечмейди.  Алайда бёркюн да тюшюрюп, башындан тутуп, хан чыгъып кетеди.

Кече ортасында Зарема келип, Марияны къоркъутады, алай ол аны айтханындан зат да ангыламайды. Юй тюбюнде Гирейни бёркюн кёрюп, ол бери келип кетгенин ангылап, Зарема къама чыгъарып, жесир къызны ёлтюрюрге чабады. Алайлай Гирей чабып киреди, алай кечди – Мария ёледи. Зареманы уа ханны буйругъу бла жардан атадыла. Сюйгенине атап, Гирей хан Бахчисарайда кешене – «жилямукъ фонтан» ишлетеди.

Бек биринчиден, окъуучула билирге излеген бир зат барды – бу сюжет ыз кертимиди, ол жашауда болгъанмыды?  

Тарыхда айтылгъаннга кёре, Керим-Гирей атлы солтан  жаш Кърымда хан 1758 жылда болгъанды. Тавридада болгъан француз барон Ф. Тотт: «Ол искусстволаны бла илмуланы сюеди, – деп жазады. – Мольерни юсюнден соргъанды манга. Аны оноучу болургъа акъылы, фахмусу да барды. Философия темалагъа сёлешеди, азатлыкъны иги, аман жанларындан да кеси оюму барды…». Къаласында оркестр тутханын да айтадыла.

С. Сестренцевич-Богуш деген тарыхчы уа хан астрономиядан, физикадан, фортификациядан да билимли, хатерли болгъанын белгилейди. Алай а Къырым жарым айрыкамны тюрк Оттоман Портаны оноуундан чыгъарыргъа сюйгени белгили болуп, 1764 жылда аны тутуп, Родос айрыкамгъа жибередиле. Болсада тёрт жылдан Тюрк бла Россей уруш башлагъанда, аламат полководецни жерине къайтарадыла. Ол уруш бла Сербияны, Украинаны кесегин, Польшаны алады, жесирлерине къалала ишлетеди… Алай а Кърымны азатлар умуту ёчюлмегенин билип, тюрклюле ханны от берип ёлтюредиле. Аны сын ташында: «Аллах бирди, ёмюрлюкдю. Уруш этиу Къырым-Гирей-Ханны усталыгъы эди; чууакъ кёкню кёзлери анга тенгши кёрмегендиле. Бийлик эт, Кърым-Гирей, ёмюрлюкде. 1769 ж.».

Биринчи хан болгъан заманында (1758–1764) ол христиан жесир къызны сюйгенди дейдиле. Аны асырагъанды ол фонтанлы кешенеде, кирип, къатында жиляу этерча.

Бир-бир кесаматчыла ол бу сюжетни Къырымда болгъанында эшитгенди дейдиле. Анда уа Александр Сергеевич 1820 жылда болгъанды. Анга къажау назмулары ючюн Александр I аны Кавказда аскерде къуллукъ этерге жибереди. Жолда безгек тийип, ауруп тургъанлай, аны  Екатеринослав шахарда лицеист шуёху Александр Раевский табады. Ол юйюрю бла Кавказда гара суулагъа бара эди да, аны тилеги бла поэтге ала бла барыргъа эркинлик бередиле. Алай бла ол Кавказгъа тюшеди. Минводлада эки ай туруп, поэт Раевскийлени биргелерине Кърымгъа тебирейди.

1824 жылда А. Бестужевге жазгъан къагъытында уа поэт поэманы бир жаш тиширыудан эшитип жазгъанын айтады. Дельвигге жазгъанында да, «сюймеклик кюйдюрген ханны сейир эсгертмесин» сагъынады.

Артда ачыкъ этгеннге кёре, анга бу таурухну Павел Киселев деген генералны юй бийчеси Софья Станиславовна Потоцкая айтханды.  Поэманы баш жигити, хан Гирейни сюйгени аны жууугъу Мария Потоцкая болгъанды.

1863 жылда 4 ноябрьде Пушкин П. А. Вяземскийге: «Бу мени жангы поэмамды. Басмалайма десенг, бир ал сёзчюк неда ахырында ангылатыу жазарса Бахчисарайгъа, мени болмаса да, Софья Киселёваны да сагъынып», – деп жазгъанды. Бу оюмну, баям, былай ангыларгъа боллукъду: ол авторлукъну жаланда кесине алып къоймайды. Бу ишде Софья Станиславовнаны да къыйыны андан аз болмагъанын белгилейди.  Кесаматчыла, илмучула не деселе да, ол аны тауруху болгъанын Александр Сергеевич жашырмайды.  

«Бахчисарай фантанны» басмаларгъа бере туруп, ол анга И. М. Муравьев-Апостолну «Выписка из путешествия по Тавриде» деген статьясын къошханды. Анда уа тиширыу ариулукъ Потоцкийлени тукъум шартларыды деп айтылады. Ол да Петербургда патчахны тёгерегинде кёрюнюучю эки эгечге – Софья бла Ольга Потоцкийлеге махтау салады.

«Гарем» атлы поэмасында да, аны уа ол он-онеки жыл озуп жазгъанды, поэт польшачы ариу къызны сыфатын къурайды. Ол да Потоцкаягъа ушайды. 1830 жылда жазгъан «Евгений Онегин» романында да эсгереди аны. Ол аны жашауунда бош тюбешиу болуп къалса, айхай да, бир чыгъармасындан ётюп, бирсине кире айланмаз эди.

Софьяны Потоцкаяны сюйгенле кёп болгъандыла ол заманда Петербургда.  Пётр Вяземский – Пушкинни шуёху, А. Тургеневге жазгъан къагъытында аны ариулугъуну юсюнден сейир тенглешдириуле келтирип айтады.  Аны бла бирге ол аны поэзия фахмусу болгъанын да чертеди. «Аны къарамында жашауну сюйдюрген, излемлеринге чакъыргъан жилтинле жанадыла! Юфгюрюп, аланы жанарча этген насыплыды – анда поэзия оту жашырынады», – дейди ол.

Жаланда кесини къарындашы Лев Сергеевичге билдиреди тасхасын Пушкин – аны «Бахчисарай фантанны» жаздырыргъа кёллендирген тиширыуну юсюнден ол: «Мен аны кёп жылланы тели сюйюп тургъанма», – дейди.

Софьяны жашау ызы да сейирди. Аны анасы Софья Клавона грекли болгъанды. Къызыны ариулугъу анга ушагъанды. Константинопольда аны Польшаны посольствосунда ишлеген Боскамп Лясопольский анасындан сатып алгъанды дейдиле. Ол аны Польшагъа келтире туруп, жолда Каменец деген жерде кече къалыргъа тюшгенде, ол къаланы комендантыны жашы майор Иосиф Витт къызны сюйюп,  ала бирге Франциягъа, андан Польшагъа къачхандыла.

Анда ол кезиуде орус лагерьле болгъандыла. Анда фельдмаршал Григорий Потемкин ариу тиширыугъа эс бургъанды. Сора аны баш иесине орус аскерни генерал чынын бла граф титул бергенди. Ол ахшылыкъланы орунуна уа Иосиф Витт аны биргесине баргъан жерине юй бийчесин ие турургъа керек эди. Артда ол, Потёмкинни жумушларын толтура, саясат жаны бла да иги кесек иш этгенди – чакъырылгъан жерге фельдмаршал аны ийгенин, тиширыуну ариулугъу кёзлерин къаматып, не сейир эр кишиле да аны айтханын этгенлерин белгилейдиле тарыхчыла.  

Алай бла тюбегенди Софья Витт ол замандагъы Польшаны бек белгили бай адамларындан бири  Станислав Потоцкийге. Ол аны биринчи кере 1788 жылда Варшавада саясат жыйылыуда кёргенди. Сора, кюреше кетип, баш иеси Виттден эки миллион алтыннга сатып алгъанды. Ол аны бек сюйгенди. Аны аты бла Украинада Софиевка деп парк да ачханды. Къадары алай болуп, Стамбул тийрелеринде факъыра жыя айланнган къызчыкъ Польшада белгили тукъумда кёп байлыкъланы иеси болгъанды. Алагъа эки къыз бла жаш да туугъандыла. Виттден да Софьяны жашы болгъанды. Баш иеси ауушхандан сора Софья Потоцкая жашауун сабийлерине атагъанды. Эсгериулеринде уа ыразылыкъ бла, къарындашынча, жаланда Потемкинни сагъыннганды.

Александр Пушкиннге кърым ханны юсюнден эрттегили таурухну айтхан Софья бла аны эгечи Ольга (артда Нарышкина) аны къызларыдыла.  Ала жылны жарымын Кърымда Потемкин аналарына саугъа этген Массандра элде ётдюре болгъандыла. Аналары ауушханда, ол эл Софьягъа къалгъанды. Ольгагъа уа Мисхор жетгенди. Орианданы бир кесеги уа аланы къарындашлары Виттге берилгенди.

Кърымда кёп кере бола тургъан къыз, айхай да, аны таурухлары, жомакълары бла шагъырей эди. Бютюнда ала аны гаремге тюшген ахлусу Мария Потоцкая бла байламлы болуп.

Софья Станиславовна, ариудан сора да, бек акъыллы, окъуулу адам болгъанды. Ол жашауун кавалергард полкну Бородинода урушхан офицери Павел Дмитриевич Киселев бла байлагъанды. Аланы тойлары 1821 жылны август айында Одессада баргъанды.  Алай а ала насыплы болгъандыла деп эсгерилмейди. Экижыллыкъ жашчыкълары ауушуп, андан сора юйюрге сабий къошулмагъанды. Баш иеси аны эгечи Ольга бла жюрюйдю деген хапар жюрюгенди. Аны юсюне патчахны аскерчиси болгъан къадарында Киселёв  декабристлени, Александр Пушкинни да сюймегенди. Юй бийчесини алагъа жакъ басханын жаратмагъанды. 1825 жылда декабристле тутулгъанда, аланы юйюр байламлыкълары седирегенди. Ол заманда Софья Парижге кёчгенди. Андан ары да Германияда, Чехияда, Австрияда, Грецияда да болуп, Палестинада тохтагъанды. Бир-бирде Кърымгъа да келе тургъанды. Кёчюп айланнганы ол кесине жер табалмагъаныны белгисиди.

Бизге «Бахчисарай фонтанны» сюжет ызын къойгъан ариу тиширыу, уллу поэтни шуёху, жер юлюшюн Парижде тапханды.