Таулу тиширыуну къачы

Дунияны башында не кёп  сагъынылып турса да, кёплюк этмеген сёз ананы юсюнденди. Бютюнда бег а таулу тиширыугъа къаллай уллу махтау берсек да, тамамлыкъ этерик тюйюлдю дер эдим. Аны юсюнден Сыйлы Къуранда да айтылады. Анда ананы ыразылыгъын тапмагъан балагъа жаннет эшиги ачылмазлыгъы шарт чертиледи. Акъылманла да узакъ ёмюрледен бери аны алайлыгъына шагъат болгъанлай келедиле.  Бек фахмулу поэтле, жазыучула сайлама чыгъармаларын аналагъа атап жазгъандыла.

Не уа таулу эгечлени къарындашлагъа уллу сюймекликлерин айтсанг а! Къызланы юйюрню от жагъасын жылытханлай, аталаны, аналаны жюреклерин жарытханлай тургъанларын, сау дуниягъа къууат, кюч бергенлерин къалай сагъынмай къойгъун!

Мен ол тюрлю оюмла тюз болгъанларына мындан кёп жыл алгъа, университетни бошай туруп, диплом ишиме «Таулу тиширыуну адеби, къылыгъы, уллу сюймеклиги, жашауда оруну» деген теманы сайлагъан заманда окъуна тюшюнюп эдим. Андан бери жашауумда уа кёпню кёрюп, билгеними тенглешдирип, сюзюп къарагъандан сора уа, минг кере шукур этеме таулу анадан туугъаныма, аны бла ёхтемленеме.

Бизни таза ниетли, адежли, адепли, намыслы тиширыуларыбызны, балалары ючюн жанларын берирге хазыр аналарыбызны, таудан чыкъгъан шаудан сууча, таза сюймекликни нюрюн жюреклерини теренинде сакълай билген эгечлерибизни, къызларыбызны къачлары къарлы тауларыбызча деменгилидиле, аламны кенглигича, тауушлукъдула деригим келеди. Не ишлери, не жигерликлери, не сыфатлары, не эр кишилерини намысларын сакълай билиулери бла дунияда бир киши да таулу аналагъа, юй бийчелеге, эгечлеге тенг болаллыкъ тюйюлдю деп, экили болмай, айталлыкъма. Тау адетни, намысны бешигинде ёсген, халал жюрекли,  накъут-налмасча, таза ниетли ананы сютюн ичген таулу къыз, сен,   кёкде жарыкъ жулдузса, сериуюн хауалы тауда чыкъ тюшген гюлсе. Таулу ана, сени чыдамлыгъынг къуршча къатыды, акъылынг тенгизча кенгди, теренди. Биз аны халкъыбызгъа тюшген къыйын кюнледе-сюргюнде - кеси кёзюбюз бла кёрдюк, аланы чыдамлыкъларындан сакъланды жаныбыз.

Мен эндиге дери да жаза-жаза тургъанма газетибизде, энтта да къайтарып айтыргъа сюеме: дунияда адам баласына бир эсгертме салыннган эсе, таулу тиширыу, санга ол даража берилирге   керекди. Ол шёндюгю эм келир тёлюлеге аманатды. Биз, эр кишиле, адамлыкъны ышанларына аланы кючлери бла жетгенибизни бир заманда унутургъа керек тюйюлбюз. Аналаны, эгечлени алларында башыбызны энишге ие, юй бийчелени намысларын бийикде тутаргъа борчлубуз. Ала анга, сёзсюз, тийишлидиле.

Хар миллет да ол акъылда болур. Алай хар бирини кесини энчиликлери бардыла. Ким къалай айтса да, чынтты таулу тиширыу, сенича уллу тёзюмю, адеби, намысы, чомартлыгъы болгъан бир инсан жаратылгъан болмаз дуниягъа. Аллай тиширыуланы юслеринден сёз барса, мени кёз аллыма бизни тукъумну келинлери - Огъары Бахсанда Бапыналаны Исмайылны къызы Пилиу бла Ёзденланы Хуштаны къызы Абидат келип сюеледиле (жаннетли болсунла).

Ала кеси заманларында саулай тукъумну намысын жюрюте, къайынларыны кёллерин алгъандыла, эллилерини ыспас сёзлерин эшитгендиле. Экиси да бирча субай санлы, ариу сыфатлы, акъыллы тиширыула эдиле. Юйлеринде басылып олтургъан, эл оноууна къатышхан келинле болгъандыла. Адеплери, намыслары, даражалары алай уллу эди, саулай  жамауатда атлары хурмет бла айтылгъанды, хар ким да жууукълукъ жюрютюрге, аладан ыспас сёз эшитирге сюйгенди. Экиси да, тыш кёрюмдюлери бла ариу болуп къалмай, этимлиликлери, чемерликлери, оюмлу сёз айта билиулери бла ахшыланы да ахшылары эдиле.

Эсимдеди, арт жыллада келин келген жерде тукъумубузну бек таматасы Донду улу Юсюп, алгъыш аякъ кётюре, былай айтханы: «Теммолада Пилиу бла Абидатча ахшы келинле кёп болгъандыла, жангы келин алагъа ушап, намыслы да, тизгинли да, адежли да болалса, бизден ыразылыкъ табарыкъды».

Не бла айырмалы эдиле бу чынтты таулу тиширыула деп соргъан болса, мен кесим билгенни айтсам да тамамды аланы экисини да адамлыкълары, кертиси бла да, уллу болгъанына тюшюнюрге. Таматадан башлайыкъ. Пилиу бек огъурлу, халал жюрекли, тюз сёзлю ана эди. Ол халкъыбызгъа келген къыйын сынауда-сюргюнде - кётюрген жюкню ауурлугъу къая тенгли эди десем, жалгъан сёз айтмам.

Къалай бла? Ачлыкъ, жаланнгачлыкъ халкъыбызны борбайларындан алып тургъан зорлукъ заманда, эри ёлюп, кеси къалгъанда, ёз сабийлеринден сора да, эгечини, эки къарындашыны ёксюз балаларын этек тюбюне жыйгъанды. Кеси белин къаты къысып, тёрт юйюрню ууакъларына тапхан къабынын теппе-тенг юлешгенди, жюрегини теренинден чыкъгъан ариу сёзю бла хар бирин жапсаргъанды, жашау этерге кёллендиргенди. Алай бла 3-4 тукъумну сабийлери бир ананы, атаны балаларыча, бир отоуда ёсдюле, уллула болдула, жашауда орун тапдыла.

Абидат токъсан жылдан атлап ёмюр сюргенди. Аны юсюнде ариу халланы айтып бошаргъа окъуна къыйынды. Бек алгъа аны чомартлыгъын, хар кимге игилик тежегенин айырып чертирге сюеме. Адам улунда къаллай иги ышанла бар эселе да, аланы Абаны (эркелетип айтылгъан аты) юсюнде кёрюрге боллукъ эди. Ол къалай сюе эди тизгинлиликни! Ишге жетсе, темирден ишленнген болур дерча, гиртчи, тёзюмлю эди. Аны юйюнде угъай, бахчасында окъуна тазалыкъ башха тюрлю эди.

Юй таматасы саулай Бахсан ауузунда аты иги бла айтылгъан билимли киши Къаспот улу Чукала да тау адетде ёсген тынгылы адам эди. Экиси да  узакъ ёмюрлерин жарашыулукъда, таза да юлгюлю халда ашыргъандыла. Эки эгечи Хурма бла Зарият ёлюп кетгинчиге аны бла бирге жашагъандыла. Бир заманда да Аба аланы кёллерине ушамагъан къылыкъ кёргюзтмегенди, сёз айтмагъанды. «Азыкъ аз болса, нёгер харам болур» деп нарт сёз бар эсе да, кёчгюнчюлюкню къыйын кюнлеринде да келин къайын къызларына асыры ариу къарагъандан, къоншула, ахлула да ыспас этгендиле.

Аны адамлыгъыны юсюнден айта дагъыда быллай шартны белгилерик эдим. Абаны туугъан къайыны малкъар халкъны белгили поэтлеринден бири Теммоланы Хамит  жалгъан дау бла тутулгъанында, хар ыйыкъдан анга аш, кийим берирге Огъары Бахсандан Нальчикге жаяу жюрюгенди. Эки аягъыны тюплери хуппежинден толуп, юйюне алай къайтханды. Къыйналдым, арыдым деп ауузундан сёз чыкъмагъанды. Ахыр кюнюне дери гюняхы болмай жоюлгъан къайыныны жиляуун эте жашагъанды.

Кёп адамла «манга бер» дейдиле, Аба уа къайсы жууугъуна да не тапханындан да юлюш этгенди. Не да болсун, юйюне келгеннге аш ашатхандан, саугъа бергенден сюйгени уа жокъ эди. Аллай бир чомарт болгъанды. Аны юйюнде къонакъ болмагъан кюн кёрмегенме деп айталлыкъма.

Эки къауумуну да ахшы туугъанлары, туудукълары бардыла. Тукъум ала бла ёхтемленеди. Пилиуню жашы Зулкъарний къурулушчу инженер болуп, Нальчикде аны оноуу бла ишленмеген хазна журт болмазча, аллай уллу къыйын салгъанды 40 жылдан артыкъ заманны ичинде республиканы ара шахарын айнытыргъа. Абидатны тамата жашы, медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Далхат Къабарты-Малкъар къырал университетде кафедрагъа башчылыкъ этеди. Аны кичиси Ибрахим Элбрусда туризмни, альпинизмни айнытыугъа къыйын салып келгенли 40 жылдан атлагъанды.

Игиледен иги ыз къалады. Миллетибизде уа, шукур болсун, таулу къанлы, адепли, жигер, огъурлу, халал жюрекли тиширыула бек кёпдюле.