Ата журтну къоруулай жан бергенди Уллу Хорламны 75-жыллыгъына

Ёлюмден жаланда телиле къоркъмайдыла деп, кёпледен эшитгенме. Алай мен ол сёзлени тюзлюгюне артыкъ бек ийнанмайма. Не ючюн дегенде, ёлюмню аллында тобукъланмагъанла не заманда да, къачан да болгъандыла. Уллу Ата журт урушну жылларында, кеси ыразылыкълары бла фронтха жиберирлерин тилеп, военкоматха заявленияла жазып баргъан жашланы кеси кёзюм бла кёргенме. Бир жол, жыл санынг толу жетмегенди деп неда бир башха сылтау бла къыстасала, экинчи кюн дагъыда къайтып баргъанланы. Мени акъылыма кёре, ала, кертиси бла да, чынтты батырла эдиле.

Айхай да, хар кимни да бир кибик ётю жетерик тюйюлдю кеси ыразылыгъы бла кесин окъну-топну тюбюне атаргъа. Ким биледи, мен да эталлыкъ болмаз эдим алай. Хучиналаны Омар а, аз да арсарлы болмай, кеси сюйюп кетгенди 1942 жылны жайында немец-фашист аскерле бла урушха.

Бир затха сейир этерчады. Атасы Юсюпню жалгъан дау бла 1937 жылда тутуп кетгендиле. Ол бир кезиуде Беломор илипинде жер къазгъанды. Анда тутмакъла мингле бла къырылгъандыла. Жаш а, къолуна сауут алып, атасына терслиги болмай азап чекдирген властьны къоруулагъанды.

Илипинни къурулушунда ишлеген тутмакъладан кеси ыразылыкълары бла фронтха барыргъа сюйгенлени тизмелери жарашдырылгъанда, Юсюп да кесин жаздыргъан эди. Алай ол къазауат баргъан жерге жетмегенди. Тутмакъланы эки кемеге жюклеп, Балтий тенгизге чыкъгъанда, фашист бомбардировщикле муру-чуру этгендиле. Ол анда ёлгенди.

Ким эди Хучиналаны Юсюп, аны «халкъны душманларына» къошарча? Кеси къыйыны бла жашагъан бир къарангы таулу. Алтын къалалары да жокъ эдиле, кулакга санарча. Битеу «терслиги» - бир заманда патчах аскерде къуллукъ этгени эм башхаладан игирек жашагъаны. Аны ючюн, 58-чи статья бла терслеп, он жылгъа Сибирьге жибергендиле. Юй бийчеси Салихат алты сабийи бла кеси къалгъан эди. Енисей черекни боюнунда Игарка портда ол агъач комбинатда уруннганды. Агъач ишге уста эди. Андан аны Беломор илипиннге элтгендиле.

Хучина улуну ырысхысын эки кере торгга салгъандыла. Ол киши къыйынын ашамагъанды, жалчы тутмагъанды. Къоншуларындан эсе мажал болгъанды къолайы. Урлап-тырнап угъай, къармашып, ишлеп, терлеп жыйышдыргъан мюлкюн сыйыргъан эдиле.

Аталарын тутхан бла къойсала уа! Юйюрюн да терслегендиле. Юсюпню тамата жашы Омарны Ленинчи городокдан къыстагъан эдиле. Ары дери уа Омар Огъары Малкъарда школда окъугъанды. Ол жыллада «военное дело» деп дерс болуучу эди. Тамата класслада окъугъанланы къол пулемётну, ушкокну чачаргъа, жыяргъа, илишан атаргъа, гранатны хайырланыргъа, аскер чынланы айыра билирге, дагъыда кёп затлагъа юйретгендиле. Спортха, физкультурагъа уллу магъана берилгенди.

Омар къарыулу жаш эди, спортну сюйген. БГТО (Будь готов к труду и обороне), ДОСААФ (Добровольное общество содействия авиации, армии, флоту) эм башха тюрлю белгилени мардаларын къыйналмай толтургъанды. «Ворошиловский стрелок» белгини ёхтемлик бла жюрютгенди. Суратда аны ёшюнюнде кёре болурсуз аны.

Уруш башланыр жылны аллында ол Холам-Бызынгы районну финансла бёлюмюнде ишлегенди. Бир жол, керох да берип, анга Нальчикден ахча келтирирге буюргъандыла. Эки уллу артмакъны ат боюнуна салып, шахардан келе болгъанды. Жолда уручула, ючеулен болуп, ахчаны сыйырыргъа умут этгендиле. Омаргъа сауутну хайырланыргъа тюшгенди. Чапханладан экисин жаралы этгенди, ючюнчюсю къачып къутулгъанды. Ахчаны район арагъа къоранчсыз жетдиргенди…

Фронтда ол жаяу аскерде къуллукъ этгенди. Тасхачы ротада нёгерлери таулу жашны намысын кёргендиле батырлыгъы ючюн. Ненча кере баргъан болур эди Омар гитлерчилени тылына «тил» алыргъа! Къайдан билейик. Тасхачыла жанларын къолларына алып айланнган солдатла эдиле. Хар жол сайын артха къайтыргъа ышаныулукъ бек аз болгъанды.

Немецлиле уруш этерге юйреннген сынаулу аскерчиле эдиле, аны себепли уа аладан «тил» алгъан тынч иш тюйюл эди. Атыш-тутуш болмай хазна къалмагъанды. Адам да къорамай. Тасхачыла «тил» бла бирге жоюлгъан неда жаралы болгъан нёгерлерин да келтиргендиле, къоюп кетмегендиле. Кюн сайын ёлюм бла тюбеше тургъан солдатла къарындашлача болуп къаладыла, ала бир бири ючюн жан берирден артха турмайдыла.

Омар 1944 жылда анасы Салихатха жиберген письмосунда былай билдиргенди: «Бюгюн тюш аласында гитлерчи фашистлени бегиннген жерлерине чабыуул этерге хазырлана турабыз. Сау къалсам, жазарма…» Жазмады. Ол аны ахыр письмосу эди. Душман огъу къыркъды аны жаш санларын. Жилятды Омар жарлы анасын. Анга жаланда жыйырма жыл бола эди. Не медет, окъ къартны, жашны айырмайды.

«Сизни жашыгъыз Хучиналаны Омар, тасхачы къауумгъа башчылыкъ эте, душманны тылына кёп кере баргъанды, «тил» келтирмей бир да къайтмагъанды. Урушда адам ёлмей болмайды, анга этер амалыбыз жокъду. Омар, Туугъан журтубузну фашистледен къоруулай, чынтты жигитча жан бергенди…» Бу сёзлени Салихатха аны командири жазгъанды.

Къалай да кётюрген болур эди Салихат ол къыйынлыкъны. Баш иесин, жанындан сюйген жашын да жутду уруш ёртени. Дунияда таулу тиширыудан тёзюмлю болмаз деп, алай сунама. Ол, керти да, алай болгъанын кёчгюнчюлюкде да кёргенбиз.

Жашауда кёзю бла кёрмеген ийнанмазча къужур ишле боладыла. Омар къыркъ тёртюнчю жылда февральда немецлиле бла сермешде ёлдю. Ол жылны март айында уа аны анасын туугъан жеринден къыстаргъа келдиле. Танг аласында юйге кирген солдатладан бири, гитче рамачыкъда суратны кёрюп, тамашагъа къалды. Аны къолуна алып: «Мен бу жашны бек иги таныйма. Омар бла бирге «тил» алыргъа ненча кере баргъаныбызны айталлыкъ тюйюлме», - деп, сейирсиндирди нёгерин, Салихатны да. Бу аскер бёлюмге госпитальдан чыкъгъандан сора тюшгенин айтды. Солдатла, кишиге да жетдирмей, Салихатны хапчукларын машинагъа жюклеп, узакъ жолгъа ашырдыла…

Хучиналаны Юсюпню жашлары – Ануарны бла Магометни – юслеринден бир-эки сёз айтыргъа сюеме. Ануар «Заман» (алгъын «Коммунизмге жол») газетде  1957 жылдан 2017 жылгъа дери  таймай ишлегенди. Корректор, корреспондент, эл мюлк бёлюмню таматасы да болгъанды. КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, Россейни Жазыучуларыны союзуну члени, бир ненча китапны автору эди. Прозасы, поэзиясы бла да атын халкъыбызгъа белгили этгенди. Аны кёчгюнчюлюкге аталгъан «Сюргюнню бушуу дастаны» деген поэмасын бек жаратханларыны юсюнден газет окъуучула редакциягъа телефон бла сёлешгендиле, жазгъан да этгендиле.

Атасын танымагъан Магомет да Россейни Жазыучуларыны союзуну члени эди. Тарыхчы эм жазыучу. Ол орус эм малкъар тилни да бирча иги билгенди. «История Балкарии с древнейших времён и до конца ХХ века» деген экитомлугъу, «Горькая дорога в рай» деген китабы орус тилде басмаланнгандыла. «Айыу бла кертме ашаргъа базыннган», «Кюн балалары» деген романлары, дагъыда башха китаплары чыкъгъандыла.

Жарсыугъа, Юсюпню насыбы тутмады жашларыны жашауда тийишли жерлерин тапханларын, фахмулулукъларын кёрюп къууаныргъа. Къадар анга онг кёз бла къарамады. Тюзю – ол Аллахдан келген къадар тюйюл эди. Сталинчи властьны зорлугъу эди.