Бай бла зыккыл

Эртте-эртте бир байны жангыз къызы болгъанды. Ол жетгенде, бай аны эрге берирге акъыл эте башлагъанды. Алай, не медет, къызны сюйген жашы болмагъанды. Сора ата кёп оюнла чыгъарып, ким хунерли болса, къызын анга берирге умут этгенди. Эл эллеге адамларын жиберип, хапар жайгъанды. Сора хар жерден атлы – аты бла, итли – ити бла жолгъа чыкъгъандыла. Бир къыйыр элде жашагъан жаш жолоучуланы кёрюп:

- Аланла, жолугъуз болсун, - дегенди.

- Сау бол, жигит, - деп, жууаплагъандыла жолоучула.

- Къайры тепгенди бу халкъ?

- Бай оюнла кёргюзтюрюкдю, алада хорлагъаннга къызын  берликди.

Жаш аны эшитгенлей, атасына былай айтханды:

- Атам, бай къызын эрге берликди деп, халкъ тебип барады. Ол къызны сюйген жашы жокъду. Бай оюнла кёргюзтюрюкдю да, анда ким хунерли болса, къызын анга берликди деген хапар барды.

- Да, балам, бауда атым, иери, башха кереги да анда. Ол артха къалып, мени бир жерде да айыплы этмегенди. Къабыргъада ушкогум бла къамам. Мен, жаш заманымда, къамамы жаныма тагъып, ушкогуму аркъама атып чыкъгъан кюнлеримде бир адамдан да артха къалмагъанма. Энди сен да ажирни иерин сал. Аны бла артда чыкъсанг да, алгъа ётерге болурса. Жашым, андан сора мени санга айтыр сёзюм жокъду. Жигитлигинг бар эсе, кесинги биргенге болур.

Жаш атха иерин салды да, минип, жолгъа атланды. Адамладан артда тебиресе да, барысыны да алларына ётюп кетди. Бай адамла ауарыкъ тауну тюбюне ол - бу деп тогъуз жалчысын жиберген эди.

- Келген халкъ тутушса тутушурча, илишан атса атарча, аллай онгла болсунла, - дегенди къарауашларына.

… Ала элден узакъ кетип, тау тюбюнде сакълап болгъандыла. Жаш алайгъа биринчи жетгенди.

- Салам алейкум, аланла!, – дегенди ол.

- Алейкум салам! Къайры ахшы жолгъаса, жигит?

- Бай къызын эрге береди деп, халкъ тебип келе эди да, мен да алагъа къошулгъанма.

- Да былайгъа жетген адамланы менме деген жигитин окъуна, кючюн, къарыуун сынамай, жиберлик тюйюлбюз. Ёчге сауут салып, илишан атарыкъбыз, ат салып, тутушхан этерикбиз.

- Тутушхан тиширыула да этерле, андан эсе илишан атайыкъ.

Алайда илишан атышдыла. Тогъузусу да зыккыл жашха сауутларын къытдырдыла.

- Энди эркинмеми кетерге?, – деди жаш.

- Угъай, тутушхунчу эркин тюйюлсе, - дедиле жалчыла.

Тутушдула. Жаш тогъузусун да хорлады. Кетерден алгъа: «Сиз кимсиз?» - деп сорду. «Биз байны жалчыларыбыз», - дедиле ала.

- Да энди сиз байны аллына уялмай не деп барлыкъсыз? Келигиз, тийишли кёрсегиз, сауутларыгъыз да, атларыгъыз да кесигизге къалсынла, алай сиз мен айтханны этерге керексиз. Бусагъатда терк окъуна от этейим, сиз а кёлеклеригизни тешигиз, сора мен сол жауурун къалакъларыгъызгъа къолумда жюзюгюм бла мухур урайым.

- Болсун сен айтханлай, - дедиле байны жалчылары. Жаш тогъузусуна да мухур уруп, сауутларын да, атларын да къоюп кетди. Жалчыла уа халкъны аллына къарай къалдыла.

Жаш байны элине жетди. Бир къартха къонакъ болду. Эрттенликде уа: «Атам, мен байны оюн кёргюзтген жерине барама да, атым, сауутум да Аллах бла санга аманатдыла», - деп кетди.

Халкъ жыйылды. Бай ийнеге халыны тагъып, бир бийик жерден энишге жиберип, тюбюне чырча салды. Сора былай айтды:

- Халыгъа окъ ким тийдиралса да кёрсюн, ийне уа зынгырдап, табакъгъа тюшер.

Байны къызы уа суу ичген эки алтын аякъ бла сыра алып айлана эди: «Кесине базыннган алыр да ичер»,- дегенлей. Алай анга бир киши да жууукъ бармады.

Жаш къонакъбайына къайтып, атасыны эски ушкокчугъун къолуна алып, халкъ илишан атхан жерге барды. Атып, ийнени чырчагъа тюшюрюп, ары-бери да къарамай, алайдан жашыртын чыгъып кетди. Халкъ а:

- Ким эди ол?,– деп сейирсинип къалды.

Биягъы жаш ушкогун къонакъбайында къоюп, халкъ жыйылгъан жерге къайтды. Сора, байны къызыны къолундан чёмючледен бирин алып, сырасын ичип, чёмючюн къызгъа къайтармагъанлай, кесини бел баууна тагъып къойду.

Бир кесекден къыз къарауашын чакъырып былай айтды: «Барыгъыз, атама ангылатыгъыз: бу жаш чёмючюмю къолумдан алып, сырасын да ичип, аны уа бел баууна тагъып кетгенди. Сыфаты – бир болмачы, атам аны халкъ жыйылгъан жерден, къалай да этсин, кетерсин». Бай а: «Базынмаса, этмез эди. Жашха тиймей алай бир къоюгъуз, оюнларыбыз энтта да бардыла, аны тауушу артда чыгъар», - деди.

Сора жалчыларына: «Жерни къазыгъыз да, къочхарны мюйюзлери бла башындан къалгъанын ары бастырыгъыз», - деп буюрду. Халкъгъа уа: «Ат бла чаришде келгенча къаты келип, энишге ийилип, къочхарны мюйюзюнден тутуп ким чыгъарса да, ол хорлагъаннга саналлыкъды», - деди.

Къочхарны мюйюзюне бир адам да жеталмады. Зыккыл кёп заманны къарап турду да, ызы бла къонакъбайына барып, терк окъуна атына иер салып, оюн баргъан жерге къайтды. Кёпле чабып, халкъ да сел болгъанда, атха къамичи урду. Чаба келип, энишге узалып къочхарны мюйюзюне жетген заманында, ол асыры къаты бастырылгъандан, мюйюзю жашны къолундан сыдырылып кетди. Алай экинчи кере уа ол къочхарны бастырылгъан жеринден чыгъарып, бир жанына атды.

Халкъ анга сейир-тамаша этди. Зыккыл атын къонакъбайыны юйюне элтип, артха къайтды. Энди ол адамлагъа белгили болду, къыз да къарауашларына былай айтды:

- Барыгъыз, атама айтыгъыз. Эштада, мен мындан къутулаллыкъ болмам. Юсюн-башын жангыртсынла.

Къарауашла бийчелерини буйругъун толтурургъа кетдиле. Ол заманда жарлы келе келип, аны къолундан экинчи чёмючюн да алып, сырасын ичип, аны да бел баууна такъды. Битеу элледен жыйылгъанла жигитни бютюн бегирек таныдыла. Бай жалчыларындан бирин жиберип: «Былай бир келсин ол», - деп чакъыртды.Ол, алтын суу ичирилген эки чёмюч да бел баууна тагъылып, байны аллына барды. Ол а жалчыларындан бирине: «Муну терк окъуна ариу кийиндиригиз», - деди.

- Манга бир тюрлю кийим керек тюйюлдю, юсюмде кийимлерим тап ушап турадыла, - деп, чыгъып кетди. Бай бир сёз да айталмай къалды.

Да не болса да, ючюнчю оюн да башланды. Бай: «Ючюнчю оюнум чариш боллукъду», - деди. Чаришге халкъ ингирликде тебиреди. Хар бири белги алды. Бир кюнмю барлыкъдыла, эки кюнмю барлыкъдыла – белгисизди, жоллары узакъды. Зыккылны уа бу оюннга къатышыргъа акъылында да жокъ эди. Атын байны халжарыны аллында тагъып, кеси уа алайда жамычысына аууп жукълай эди. Адамла анга акъылларын бурдула.

- Нек бара болмаз, атына базына болмазмы? – дей эдиле.

Бир-эки сагъатдан къыз отоуундан чыгъып: «Халкъ кетген заманда сен а нек тураса?» - деди.

Жаш а: «Ашыкъгъаннга Тейри ашыкъсын. Энтта да бир жукъудан къайтып турсам да, манга кеч болмаз», - деп къойду. Сора кечени бир кезиуюнде кертиси бла жукъудан къайтып, жалчыладан белги алып, чаришчилени ызларындан кетди. Чекге жетип, бир белгисин берип, экинчи белги алды.

Экинчи белги бла бек биринчи ол келди.

Эрттенликде бай: «Жамауат, юч оюнда да бу эр хорлагъанды. Энди къызымы элтирге эркинди», - деди. Жаш а : «Угъай. Мени байны къызын тутар къолайым жокъду. Анадан ёксюзме, атам а къарыусузду, къартды», -деп жууаплады.

-  Къоркъма къолай ючюн, мындан баргъан халкъны да, элингден жыйылгъан халкъны да, къыйналмагъанлай ашырырча этерме.

- Угъай, бай бергеннге жарлыны Аллах къаратмасын. Мен ат арыгъыма ансы, адам арыгъы тюйюлме. Жарлы да тюйюлме. Жарлы болсам эди, сен не бай эсенг да, мени жалчыларымы багъып турмаз эдинг…

- Не дейди?, - деп, бай шинтигинден ёрге турду. Жаш а: « Алайды. Ийнанмай эсенг, жый бери жалчыларынгы», - деди.

Бай жалчыларын чакъыртды. Зыккыл аланы арасындан тогъузусун да бет сыфатларындан танып чыгъарды.

- Была мени жалчыларым болгъанларына ийнана болмазла. Тешиндир да, сол жауурунларына къара, мухурлары жокъ эсе, меникиле тюйюлдюле, бар эсе – меникиледиле.  

Бай кёлеклерин тешдирди. Сол жауурун къалакъларына къарап, мухурларын кёргенде, абызырап къалды. Зыккыл: «Хайда. Сау къалыгъыз! Байны къызы баймакъ болса да, юйде къалмаз. Жарлы уа, кесине кёре, тырман эшитмезча, элинден, жеринден бир жарлыракъ къызны алыр да, жашар», - деп элине тебиреди.

Ма аны бла юйюне къайтып, байлыкъ кёллю болмай, элинден бир къызны алып, ашап-жашап къалгъанды.

Байсыланы Марзият атасы Байсыланы Къапландан жазып алгъанды.
Поделиться: