Эрттен аш: эс бурургъа керекли зат

Кюз арты. Жайны  кёгетлери кете барадыла, аны бла бирге уа ашыбызда витаминле да азаядыла. Теплицалада ёсгенледен а хайыр азды. Андан сора да, кёпле эрттен азыкъ ашамайдыла, бир зат къапхан кибик этип неда бутерброд бла бир стакан чай ичип, юйден чыгъып кетедиле.

Нальчик шахарны биринчи поликлиникасыны терапевти Гыжгыланы Разият бла эрттен азыкъны  тынгылы да, татыулу да къалай къураргъа кереклисини юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Кёпле эрттенликде азыкъ ашаргъа хазна сюймейдиле, бирле ишге ашыгъадыла, башхаланы да ашха алыкъа кёллери ачылмайды. Сиз анга къалай къарайсыз?

-Буруннгулу акъылманла: «Эрттен азыкъны кесинг аша, тюш азыкъны - шуёхунг бла бирге, ушхууурну уа душманынга бер», - дегендиле. Айхай да, ол бошдан айтылгъан болмаз. Алай, бет сыфатларына кёре, адамла бир бирлерине ушамагъанча,  санларыны-чархларыны ишлеулери да бир кибик тюйюлдю.Бирле эрттен бла тынгылы ашамай болалмайдыла, башхала тюшге дери ашарыкъны кёрюрге да сюймейдиле. Болсада, биз бир затчыкъ къапхан кибик этип, чархыбызгъа керекли кючню, калорияланы дейик, бермейбиз. Эрттен бла адам ашарыкъны къаллай бир аз къората эсе да, кюндюз аны чархында керекли затланы (веществоланы) алышыныулары аллай бир акъырын барады. Тюш кезиуге уа ол  къарыусуз болгъанча, эсин жыялмагъанча, арыгъан этгенча кёрюнеди.

Эрттен ашарыкъ акъыл ишге да иги себеплик этеди. Дагъыда бир
зат: эрттен азыкъны кезиуюнде жангы тахта кёгетлени бла жемишлени аслам хайырланыу сабийлени, абаданланы да къыш айлада сууукъ тийип аурурларындан, кесекледен да сакълайды.Эрттенликде витаминледен  бай болгъан иги азыкъ ашаргъа керекди. Врачла эслегендиле: сабийни кёлю ашха оюндан сора бек ачылады.  

-Эрттенликде не зат ашаргъа керекди?

-Диетологла кёп заманны ичинде эрттен азыкъны бек кёп хайырланылгъан, саулукъгъа бек игиге саналгъан тюрлюлери бла байламлы сынау бардыргъандыла. Хлопьяны (нартюх къурмачдан этилген) сют къошмай этилген кашаны (какны) ашагъан, сют, бал туз салып кофе ичген адамланы къанларында глюкоза бек аз болгъаны, бир сагъатдан сора уа ала ашар зат излеп башлагъанлары тохташдырылгъанды. Жаулу затлары болгъан ашарыкъланы - ургъан жау салып каша, жау, бишлакъ неда къыйма бла бутербродла этип ашагъанда эмда къалын сют бла кофе ичгенде, глюкоза жаланда бир кесекге кётюрюлгенди, алай адамны чархында кючю-къарыуу  кереклиси мардагъа жетмегендиле.

Эрттенликде белоклары кёбюрек болгъан ашарыкъланы - жукъа сютню, жукъа сютден этилген сюзмени (сюзме - ачый баргъан сютню сюзюп алыннган къалыны - творог), семиз болмагъан тууар этни хайырланнган игиди. Аллай азыкъдан сора адамны къанында глюкоза бир кибик тап тургъанды эмда сау кюнню ичинде аны уллу тирилиги, иш кёллюлюгю да эсленнгенди.

-Сабийлени, абаданланы да эрттен азыкълары бир кибикми, огъесе башха тюрлюмю  болургъамы керекди?

-Аланы бир кибик болургъа амаллары жокъду. Къагъанакълагъа, сабийлеге да не ашатыргъа кереклиси  -  башха темады. Ол сабий диетологланы ишиди. Болсада школгъа жюрюген сабийлени юслеринден бир кесек айтыргъа боллукъду.
Алагъа къатыш, тюрлю-тюрлю ашарыкъла берирге керекди. Сёз ючюн, омлетле (сют къошуп этилген къуймакъ), эти бла тюрлю-тюрлю бутербродла.Аны сабийлени терк эрикдирген йогуртну орунуна санап, сют бермей къойгъан терсди. Эрттенликде ол магнийи кёп какао ичсе, школда тургъан сау кюнню ичинде тирилигин тас этмейди, аны нерваларын бла жюрек-къан тамыр системасын да кючлендиреди.

-Эр кишилени бла тиширыуланы эрттен азыкъларында уа башхалыкъ болургъа керекмиди?

-Керекди. Алай ол зат этген ишине, къоратхан кючюне, энергиягъа дейик, кёре болургъа тийишлиди. Эр киши, тиширыу болсун, иши кючню кёп къоратыу бла байламлы эсе, анга калориясы уллу болгъан аш-азыкъ керекди. Алай тюйюл эсе уа, женгил ашарыкъ бла чекленсе, хатасы жокъду. Семирмезге да, аурумазгъа да. 
Эр кишини ашында белоклары кёбюрек болсала игиди. Ала тауукъну тёшю, тууар эт, бауурну тазаларгъа себеплик этген сюзме болургъа боллукъдула. Къара иш бла кюрешген адамны кючю ашына кёре болгъаны баямды.

Эр кишини чархына дагъыда цинк бек керекли затды. Ол жаны бла эрттен, ингир сайын да къол аяз бла бир хыяр урлукъну чийлей ашаса, иги болушады.

Тиширыула уа, тура келгенлей, бир стакан таза суу неда сок ичерге боллукъдула. Ол аш орунну, чегилени да иги тазалайды. Ызы бла эрттен азыкъларында была болсала хайырлыды: жукъаракъ сютден этилген, жауу азыракъ болгъан сюзме, омлет, тауукъну жумушакъ бишген тёшю, как. Эрттенликде къатдырылгъан жемишле бла байыкъландырылгъан мыстындау ичсе да хайырлыды, ол тиширыуну чачы омакъ, териси, жиклери жумушакъ болурларына болушады.

-Ишине ашыкъгъан адамны тынгылы эрттен азыкъ хазырларгъа заманы болмаса уа? Теркирек да, тынчыракъ да ауузланып кетер ючюн, не этерге керекди?

-Хар кимни да кеси жаратхан ашарыгъы болады. Алай эрттен бла кёлюнг ашха ачылмагъан заманда, ачлай кетмез ючюн, гречка жарманы уллу къашыкъ бла экисин суу бла жуууп, бир процентли стакан кефирге неда айраннга къуюп, иги къатышдырып, отоуда сууукъ болмагъан жерге салып къояргъа керекди. Эрттенликге ол кёпчюп,  жумушакъ как болады. Аны ашап кетсенг, тюшге дери ач болмай тураса. Ол бек хайырлыды, артыкъда гипертониклеге, къалай бла дегенде - бир белгили кезиуню ичинде аш орунну, къан тамырланы да тазалайды.

Банан бла сюзме салып этилген чырлама да эрттен азыкъгъа бек игиди. Аны хазырлар ючюн, 500 грамм сюзме (творог), бир уллу банан, эки жумуртха, 5-6 къашыкъ ун, бир кесек бал туз бла туз, бичакъ бурну бла бир ванилин керекдиле. Быланы барын да къатышдырып, битим жауда биширедиле. Чырламаланы къаймакъ бла ашаргъа боллукъду.

Терк окъуна жарашдырыргъа боллукъ дагъыда бир ашарыкъ тостерди. Аны хазырлар ючюн, жемишледен этилген пюре кёбюрек хайырланылады.Бир адамгъа этиллик юлюшге эки туурам ётмек, бир алма, 3-4 курага керекдиле. Аланы тазалап, ууакъ туурайбыз, аны тылпыуда биширип, кураганы къошабыз, сора, жумушакъ болгъунчу тутуп, иги къатышдырабыз. Пюрени ётмекге жагъып, табада къатдырабыз.Бу ашны жарашдырыр ючюн, битеуда онбеш минут керекди. Ол бек татыулуду эмда хайырлыды, къысхасы,бек ашыкъгъанланы эрттен ашарыкъларыды.

Болсада, башында айтылгъаныча, эрттен азыкъ адамны чархына керекли элементле бла бай болургъа тийишлиди.