Кючлю аскерле хорлаялмагъан колорадолу къамажакъ

Бахчаларыбызда ёсген картофну эм уллу душманы колорадолу къамажакъды. Бизни къыралда аны биринчи кере озгъан ёмюрню ортанчы  жылларында эслегендиле. Алимле тохташдыргъаннга кёре, ол Мексиканы шимал-восток тийресинде Сонорск деген зоогеография районда жаратылгъанды. Бурун заманладан бери ол анда ёсген картофну,  бадыражанланы, табакны, башха битимлени да ашап жашагъанды. Андан аз-аздан АБШ-ны запад жанында Къаялы тауларына жетгенди. 1824 жылда уа аны анда америкалы энтомолог тапхан эди.

Ызындан ол тийреге аз-аздан америкалы цивилизация да келгенди, колонистле сюйген картоф бахчала бла бирге. Къамажакъ аны татыуун кёреди, бек жаратады. Кёп да бармай 1859 жылда Колорадо штатда битеу бахчалада ёсген картофну къырып чыгъады. Ма ол кезиуде бериледи анга бюгюнлюкде сау дуниягъа белгили болгъан ат.

Колорадода картофда кюч-къарыу алып, къамажакъ ызы бла битеу АБШ-ны бла Канаданы бийлейди. 1877 жылда уа кемеледе Европагъа да келеди. Белгисиз къамажакъланы биринчи кере Лейпцигни къатында жашагъан эллиле кёргендиле. «Аланы сары сыртчыкълары харбызны тыш  къабугъуна ушаш къара бла ызланыпдыла, - деп жаза эди Союзда белгили биолог Игорь Акимушкин «Колорадодан чакъырылмагъан  къонакъ» деген статьясында. - Европаны эл мюлкю нечик кючлю душманнга тюбегенин специалистле бек терк ангылагъандыла. Тенгизни бирси жагъасындан къаллай хата-палах келгенин сезгенлеринден сора, адамланы  къоркъуу бийлеген эди.

Америкадан картоф ташыугъа Рейхстаг олсагъат чек салады. Францияны правительствосу да, аланы къыралларына къамажакъ энтта да жетмегенине да къарамай, аллай закон чыгъарады. Заранлы «къонакъ» бла урушха немислиле аскерни атадыла. Солдатла бла сапёрла бийленнген бахчаланы тёгереклеринде терен траншеяла къазып башлайдыла. Къамажакъла къолгъа алгъан тийрелеге нефть къуюп кюйдюрюп да тургъандыла.

Химикле «жесирге тюшген» къамажакъланы юслеринде аланы терк къыргъан ууланы сынайдыла. Келир жыл а бахчалагъа картоф салынмай къалады. Сау къалгъан душманланы бир жерде жыяр умутда аны жаланда энчи бёлюннген жерде ёсдюрюп кёредиле; хар кюн сайын ол тийреге кёз-къулакъ болуп турадыла. Энтта да бир жыл озуп, алайгъа къамажакъ келмегенин кёргенлеринден сора, сермешде хорлагъанларына ийнанадыла. Алай ол шош кезиуде «къонакъ» жер тюбюнде бугъунуп тургъанды. Сегиз жыл озгъандан сора къайтарып бахчалагъа чабыууллукъ этгенди. Аскер энтта да уруш ачады, энтта да сермешде хорлайды. Алай ол да  кёпге  бармайды.

Биринчи дуния уруш башланады. Мында къамажакъла бла сермешиуню  юсюнден сагъыш этерге заман жокъ эди. Аны хатасындан 1917 жылда ол къайтып Европагъа, Францияда Бордо шахарны къатында америкалы аскер базагъа картоф бла бирге келеди. Бир талай замандан солдатла артха ата журтларына къайтып кетген эдиле. Къамажагъ а анда къалады…

Бу затла бек иги учадыла. Алай ала хауагъа кётюрюлюр ючюн къызыу кюн керекди. Танг алада эмда ингирликде, сора дагъыда булутлу, салкъын кюнледе ала бир жерден башхасына жаяу тебирейдиле. Алай бла жай кезиуде желле бла бирге озгъан ёмюрню 40-чы жылларыны ахырына «душман» СССР-ни чеклерине жуукълашханды.

Союзда аланы биринчи кере аслам халда 1949 жылда Львов областьда кёредиле эм мычымай къурутадыла. Келир жыл а алайда эки уллу тийрени тазаларгъа тюшеди…1953 жылда къамажакъ Брест, Волынск, Гродненск эмда Калининград областьлагъа ётеди, ызы бла  уа Закарпатьеге да тюшеди. 1958 жылда Балтика тенгизни жагъасына Польшадан кёп миллионлу «десант» чыгъады. Колхозчула бла бирге «къазауатха»  аскерчиле, ич ишлени эмда энчи органланы келечилери да тебиреген эдиле. Алай ала не бек кюрешген эселе да,  къамажакъны толусунлай  гунч этерге уа къолдан келмегенди. «Къонакъ» Совет Союзну сабанларын бла бахчаларын аз-аздан бийлеп башлайды.

Заранлы къамажакъ бизни къыралгъа транспортну ичинде да аслам халда ётгенди. 1956-1958 жыллада Совет Союзда картоф иги битмей къалады. Аны себепли аны Польшадан бла ГДР-ден эшелонла бла сатып ала эдиле. Аланы ичинде уа ол да келгенди. Европаны бла СССР-ни ол терк бийлегенини сылтауу баямды: аны мындагъы табийгъатда душманлары жокъдула.

ДДТ, гексахлоран дегенча аллай уулу химияны хайырланып къажау кюрешиуден да артыкъ хайыр болмагъанды. Ызы бла къамажакъны пестицидле бла къырып башлайдыла, жылдан - жылгъа жангы тюрлюлерин къурай эмда хайырлана. Бир-бирлерине ол терк окъуна чыдамлы болуп къала эди. Башхаларын а, ала табийгъатха заран келтиргенлерини хатасындан, къояргъа тюшгенди. Совет Союзда колорадолу «къонакъ» бла къажау кюрешни Ара шахарда Битимлени карантинини институту бардырып тургъанды. Илмуланы академиясы уа Закарпатск областьда Мукачёво шахарда база къурайды.

Колорадолу къамажакъ анга сау дуния къажау тургъанда да хорлатмагъаныны бир сылтауу барды: къайсы къурт-къумурсха да кесине тийишли бир кезиуде жукълай эсе, ол башха-башха заманлада алты кере жукълайды. Кеси да жер тюбюнде айла бла угъай, жылла бла окъуна жашырын турургъа боллукъду!

Кесигиз къарагъыз, жерни фермер юч жыл солутханындан сора алайда жангыдан картоф салыргъа оноу этеди. Тёгерекде аны быйыл адам да ёсдюрмезлигине толу тюшюнюп. Битимле жер башына чыкъгъандан сора уа аланы юсюнде жукъудан аязгъан къамажакъны мингле бла табады.

Быллай халда адамла не этсинле? Биринчиден, севооборотну жорукъларындан таймазгъа керекди! Башхача айтханда, бир жерде хар жыл сайын къайтарып картофну салып турургъа жарамайды. Бу амалны хайырындан заранлы къамажакъланы санын азайтыргъа боллукъду. Дагъыда энчи тюкенледе алагъа къажау препаратла сатыладыла.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: