Сюймеклик къала

Огъары Чегемге биринчи кере жарыкъландырыучубуз, Къабарты-Малкъарны халкъ назмучусу Шахмырзаланы Саид туугъанлы 100-жыллыгъын белгилегенлеринде баргъан эдим. Андан сора Булунгуда, Думалада  Эл-Тюбюнде да болгъанма. Тауланы бек сюеме. Тёгерекни  къуршалагъан къаялагъа, тёшлеге да къачан да сейир этип къарайма.

 

Юбилейге  баргъан кюнюбюзде уа нёгерлеримден бири, элни баш жанында Къайсынны юйюн, аны сол жанында бийик къаланы да кёргюзтюп, былай деди: «Бери келгенле ХVII  ёмюрде салыннган бу архитектура эсгертмеге эс бурмай  къоймайдыла. Кесине да Малкъарукъ къала дейдиле». Андан сора ол манга аны юсюнден хапар айтды.

 

- Халкъда жюрюген таурухха кёре, ол Малкъарукъ деген тау бийни оноуу бла ишленнгенди. Бир жол ол кърым ханнга аны къызы  Алтынчачны тилей баргъанды. Аны атасы белгисиз малкъар бийни ол базыныулугъуна бек сейир этгенди. Ол жашха зат айтмагъанлыкъгъа, огъурсуз бет алып, анасына ачыуланады:  «Биз атын  эшитмеген, кёрмеген адам сени уялмагъан къызынг бла къайда  танышханды»,- деп. Ахы кетген бийче къызына чабады.

 

Андан  Алтынчач хапарын айтады. Къыз, эр киши кийимле кийип, сермешледен бирине къатышхан заманда, Малкъарукъ аны жетип, башында темир бёркюн къылычы бла уруп чартлатады. Аны алтын бетли, узун, ариу чачы инбашларына къуюлады. Жигит жаш аллай ариу жанны кёргенде, не этерге, не айтыргъа да билмей, жеринден тебалмай къалады. Аны нёгерлери да, сермешни унутуп, бир бирлерине сейир этип къарайдыла.

 

Ол кюнден башлап аланы араларында уллу сюймеклик башланады. Къыз, болгъан затны жашыра, аны тилей келгенлени артха-артха ашыргъанды. Жаратханына тюбер муратын а  бир да къоймагъанды. Жаш да, умутун юзмей, къадарын къыз бла байламлы этер амал излегенди. Бар тёзюмю тауусулгъандан сора тау бий, ата-бабаларындан къала келген адетни бузуп,  сюйгенин кеси тилей, ханнга баргъанды.

 

Ариу къызыны белгисиз тау бийге эрге барлыгъы ханны артыкъ бек къууандырмагъанды, намысын-сыйын кётюрлюгю бла къаллыгъы да белгисиз эди. Къалай-алай   болса да, къызын  насыпсыз этмез ючюн, аланы тойларына ыразылыгъын билдиргенди. Алай бла ёхтем да, ариу да Алтынчач Чегем ауузуна келин болуп келеди.

 

Малкъарукъ кесини сюймеклигин ёмюрлюк  этер  ючюн къала ишлерге таукелленеди. Ол таза, жарыкъ болургъа керек  эди. Хапаргъа кёре, аны ишлегенле битеу Кавказда белгили эбизе  устала болгъандыла. Алай малкъарлыла да  аладан артха къалмагъандыла. Анга уа къаланы къаланыу формасы, чемер къол ызлары да шагъатлыкъ этедиле.

 

Быллый тюз мюйюшлери бла салыннган мекямла эбизе архитектурада тюбемейдиле. Къаланы иесини оноууна кёре, ол жаланда душман чапханда, анда къорууланыр ючюн деп ишленнгенди. Биринчиден, ол эсгертме халда этилгенди. Къорууланыу магъанада Малкъарукъ къала артыкъ тап жерде орналмагъанды. Къаланы ишлениу халы, иги тюрслеп къарагъанда, артыкъ къыйын кёрюнмейди. Мекям бу жерли табийгъатха  аламат тап келишеди. Кеси да, ол кезиуледе жюрюген тёреге кёре, къаяда угъай, аны  аллында тюзде  къуралгъанды. Ол, къорууланыу магъанада болмай, тау бийни деменгилилигин, сыйын-намысын, даражасын кётюрюр ючюн ишленнгенин кёргюзтеди.

 

Ол адамла дуниядан эртте кетгендиле. Алай Малкъарукъ къала уа, озгъан ёмюрлени деменгили эсгертмеси, сюймекликни шагъаты болгъанлай бюгюн-бюгече да ёхтем сюеледи.