Айланы «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкде» берилген атлары
Башил ай - январь.
Байрым ай – февраль.
Тотурну (ауузну) ал айы – март.
Тотурну (ауузну) арт айы – апрель.
Хычаман (хычауман) ай – май.
Луккур (луккул) никкол ай – июнь.
Жайны ал айы (элия) ай – июль
Жайны арт айы (къыркъар) ай – август.
Къыркъаууз (кюз ай) – сентябрь.
Кюзню арт айы (этыйыкъ ай) – октябрь.
Къач ай (абустол ай) – абысто(амыстол) ай – ноябрь.
Эндреуюк (андыреуюк ай абустолну арт айы) – декабрь.
Айланы «Таулуну календарында» берилген атлары
Байшил ай – январь.
Байрым ай – февраль.
Тотурну ал айы – март.
Тотурну арт айы – апрель.
Хычауман ай – май.
Никкола ай – июнь.
Элия ай – июль.
Къыркъар ай – август.
Къыркъаууз ай – сентябрь.
Этыйыкъ ай – октябрь.
Абустолну ал айы – ноябрь.
Абустолну арт айы – декабрь.
Айланы «Къарачай» газет
жюрютген атлары
Башил ай – январь
Тотур ай – февраль.
Байрым ай – март.
Хычыман ай – апрель.
Луккул ай – май.
Элия ай – июнь.
Бийгерги ай – июль.
Къыркъар ай – август.
Къыркъаууз ай – сентябрь.
Къач ай – октябрь.
Абустол ай – ноябрь.
Эндреуюк ай – декабрь.
Айланы «Минги-Тау» журнал жюрютген атлары
Башил
Байрым
Алтотур
Арттотур
Хычауман
Никкол
Элия
Къыркъар
Къыркъаууз
Этыйыкъ
Абустол
Эндреуюк
Къарачай –малкъар халкъны тарыхын христиан дин бла артыкъ бек байламлы этерге сюйген алимле, орузламабызны айларыны атларын христиан шыйыхланы атларына ушатыр мурат бла жалгъан реконструкцияны хайырланып, ушагъыусуз жангылычла жибередиле. Сёз ючюн, луккур айны атында Николайны, байрым айны атында Марияны, тотур айланы атларында Фёдорну, эндреуюк айныкъында уа Андрейни неда элияныкъында Ильяны атларын къошуп айтадыла.
Бизни сартын, быллай маталлы этнографла неда этимология «тинтиуле», жангылычлы болгъан бла чекленмей, миллетни тарыхына, тин байлыгъына уллу заран да саладыла эмда келлик тёлюлени терс жолгъа бурадыла. Алай бла христиан шинли орузлама халкъыбызны жылланы санауун адам танымазча, жашауда хайырланмазча тюрлендиредиле.
Башында айтылгъан жангылычланы кёргюзтюрюк бир талай юлгюлени келтирейик. Сёз ючюн, къарачай-малкъар тилде луккур деген сёз сабан агъачны тёммеги деген магъанада айтылады. Ол себепден а луккур жай кезиуню айыды.
Христиан орузламада уа луккурну «Николай» этип, июнь айгъа санау сабанчыны башын къатышдырыу тюйюлмюдю? Байрым деген сёз эски тюрк тилледе «пир», «торжество», «праздник» деген магъаналаны тутуп келгенди. Неда «тотур» деген кезиу малчыны «къыйын, жарсыулу – бичени эм къауданы тауусулгъан кезиуюдю. Орус орузламада ол заманнга малчы мал ашы болмай къыйналгъан апрель – май айла нек саналыргъа керекдиле? Тюрк тиллени асламысында «абыс»-«абыз» деген сёзле «жрец» «священный», «мудрец», «сказитель» деген магъанада жюрютюле эдиле. Абустол айны (къочхар къошхан ай бла) къатышдырыу да уллу жангылычды. «Эндиреуюк» айны атында уа малчылыкъ бла не байламлыгъы барды? Кертиди, къышны ол кезиуюнде малланы тауладан энишге эндиредиле. Былтыр жайдан бери къыркъылмай тургъан къойла жазны жылысында хычаман («чесаться») этериклерин, кичиу боллукъларын таулу къалай эслемей къояр эди?! Къыркъар айда къойланы жюнлерин къыркъгъандыла, къыркъаууз ай «къыркъыуну ахыры, ауузу» болгъанын эсгертеди.
Ханс тамам бишген заманда отлагъан мал жыллыкъ этин бир ыйыкъда аллыгъын (этыйыкъ ай) бюгюннгю малчыла биледиле.
Жылланы къарачай-
малкъарча санау
Къарачай-Малкъар орузлама бла жылны узунлугъу 366 кюндю.
Бир жылда 12 ай болады, хар айны узунлугъу уа 30 кюндю. Жайны бла къышны къоргъазиннге тюшген 3-шер кюню болады.
Жылны чакълары, 2-шер айдан къуралып, битеу да 6 боладыла: жаз, жай, кюз, къач, къыш, аууз.
Къышны бла жайны тамам кючлерине кирген кезиулерине жай чилле, къыш чилле, дейдиле. Ала, кюн къоргъазинден къайтхандан сора, 25 кюн озуп, киредиле да, 40-шар кюнню барадыла.
Кюнню къоргъазиннге тюшген заманлары: къышда декабрьни 22-23-24 (кюн узуннга айланады);
Жайда июньну 22-23-24 (кюн къысхагъа айланады).
Кюн къайтхандан сора 25 кюнден чилле киреди.
Къыш чиллени 40 кюню: январьны 18 - февральны 26
Балдражюзню 9 кюню: февральны 27- мартны 7.
Нарт - гуртланы 9 кюнлери; мартны 8 – 16 (нарт – 3 кюн, гурт – 3 кюн, жут – 3 кюн).
Жангы жыл: мартны 22
Жай чиллени 40 кюню:
июльну 19 - августну 27
Ыйыкъда 7 кюн болады.
Кюн бла кече (сутка) 12 ууахтыгъа юлешинипди: кюнню 9 ууахтысы, кечени 3-сю.
Жылланы атлары
Чычхан жыл (2008).
Ийнек жыл (2009).
Къаплан жыл (2010).
Къоян жыл (2011).
Чабакъ жыл (2012).
Жылан жыл (2013).
Ат жыл (2014).
Къой жыл (2015).
Маймул жыл (2016).
Къуш жыл (2017).
Ит жыл (2018).
Тонгуз жыл (2019).
Жылны чакълары бла айлары
Жаз айла:
Луккур ай (мартны 22 - апрельни 20).
Хычаман ай (апрельни 21 - майны 20).
Жай айла:
Къыркъар ай (майны 21-июньну 2).
Кюн къоргъазиннге тюшген кюнле: июньну 22 - 23-24).
Къыркъаууз ай (июньну 25 - июльну 24).
Кюз айла:
Элия ай (июльну 25 – августну 23).
Этыйыкъ ай (августну 24 - сентябрьни 22 кюнлери).
Къач айла:
Эндиреуюк ай ( сентябрьни 23 - октябрьни 22).
Абустол ай (октябрьни 23 - ноябрьни 21).
Къыш айла:
Байрым ай (ноябрьни 22 – декабрьни 21).
Кюн къоргъазиннге тюшген кюнле: декабрьни 22-23--24.
Башил ай (декабрьни 25– январьны 23).
Аууз айла:
Тотурну ал айы (январьны 24 -февральны 22).
Тотурну арт айы (февральны 22– мартны 21).
Ыйыкъда кюнлени атлары
Баш кюн
Геуюрге кюн
Бараз кюн
Орта кюн
Байрым кюн
Шабат кюн
Ыйых кюн
Кюн бла кечени ууахтылары
Танг къарангы (сарашны заманы).
Танг ала (кюн чыгъар заман).
Эрттен (кюн жангы чыкъгъан заман).
Кюн къышлыкъ (эрттен азыкъны заманы).
Кюн орта (кюн къушлукъгъа келген заман).
Уллу тюш (кёп къойну сауар заман).
Гитче тюш (аз къойну сауар заман).
Экинди (кюн ортадан эсе, ингирге жууукъ заман).
Ингир (кюн батар заман).
Ашхам (кюн жангы батхан заман).
Жассы (кече кючюне кирген заман).
Кече арасы (кечени ауурлугъу кетген заман).
Айланы бир сёз бла айтыу атлары
Жаз айла:
Луккур (мартны 22 – апрельни 20).
Хычман (апрельни 21 – майны 20).
Жай айла:
Къыркъар (майны 21 –июньну 21).
Кюн къоргъазиннге тюшген кюнле: июньну 22 – 23 - 24).
Къыркъаууз (июньну 25 – июльну 24).
Кюз айла:
Элия (июльну 25 - августну 23).
Этыйыкъ (августну 24 – сентябрьни 22).
Къач айла:
Эндреуюк (сентябрьни 23 - октябрьни 22).
Абустол (октябрьни 23 – ноябрьни 21).
Къыш айла:
Байрым (ноябрьни 22 – декабрьни 21).
Кюн къоргъазиннге тюшген кюнле: декабрьни 22-23-24.
Башил (декабрьни 25 -январьны 23).
Аууз айла:
Алтотур (январьны 24 - февральны 22).
Арттотур (февральны 22 -мартны 21).
