Оюмлулукъну, айтханындан артха турмауну, жигерликни да юлгюсю

Бир адамда толу халкъны ышанлары-акъыллылыгъы, тёзюмлюлюгю, халал жюреклилиги эм менсинмеую бар эселе, ол Хутуйланы Исхакъны жашы Ханафийди. Къадар анга эр киши ариулукъну да, халаллыкъны да, уллу билимни да, политика усталыкъны да къызгъанмай бергенди. Аны жашау жолу къыйын болгъан эсе да, битеу алып айтханда, жашауу сейирлик эди, уллу жетишимледен, хорламладан да бай.

1958 жылда Хутуй улуну КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну секретарына эм бюросуну членине айырадыла. 1961 жылда уа ол республиканы Министрлерини Советини председателини орунбасары болуп ишлеп башлайды.

Идеология эм соцальный сфера бла байламлы къуллукълада аны политика жаны бла акъыллылыгъы, къырал къуллукъчунуча хунерлиги толу ачыкъланнган эдиле. Ол ишни уста билгенича, тири да адам эди, оюмлай биле эди, шарт вопрослагъа къарагъанда, кеси айтханны бек къаты къоруулаучу эди. Халкъ аны ким болгъанын да билгенди, сюйген да этгенди, республиканы Баш Советини депутатынача баргъан да эте эди.

Ол кеси да урунуу коллективледе, колхозлада, совхозлада, предприятиялада терк-терк болуучу эди, халкъны, артыкъда жаш тёлюню, аллында дайым да сёлешгенди. Окъуй, ишлей билген жаш тёлюню уа, кертиси бла да, бек жаратып болгъанды. Илмуну, культураны, саулукъ сакълауну шёндю да республикада ишлеп тургъан, атлары айтылгъан келечилерине жашауну кенг жолуна чыгъаргъа болушуп тургъан киши эди. Шекертлери аны унутмайдыла, бир заманда да унутурукъ тюйюлдюле, тамата тёлюню юсюнден сёз барса, аны атын да эсгермей къоймайдыла.

Ёсюмлю, ариу санлы, гиртчи эди, къарамдысы окъуна огъурлу сезимле туудура эди. Бет сыфаты уа ол айтханындан артха турмагъан, кючлю адам болгъанына шагъатлыкъ эте эди. Кертиси бла да, ол аллай болгъанына уа аны ишлери да шагъатдыла. Ол кезиуде къурулушланы планлары, социальный, культура магьаналары болгъан объектлени ишлеуню ахча бла жалчытыу да бек алгъа Госпланда, РСФСР-ни кёп министерстволарында бла ведомстволарында сюзюлюрге керек эдиле. Хутуй улу бек иги биле эди республиканы социальный сферасына не керек болгъанын, проблемаларын да.

Хар ишни юсюнден кесини энчи оюму да бар эди, аны къорууларгъа да хар заманда хазыр эди. Кесини оюмларын ачыкъ, ким да ангыларча айта билгени, шартланы тап тизиую эм башхаланы да ийнандыра, кесин жюрюте билгени бла кёплени кеси жанлы  этиучю эди. Ол бийик къуллукълада ишлеген уллу чиновниклени кабинетлерине тыйгъычсыз кирип да болгъанды. Ма аны ол ышанлары, адамлыгъы республиканы оноучу къауумунда ишлеуюн магъаналы, къыйматлы да этип тургъанды.

Ол партия эм къырал жумушланы  илму-излем ишле бла бирге тамамлай баргъанды. Кертиси бла да, къыйын,  илму магъаналары болгъан жарыкъландырыу, Уллу Ата журт урушну кезиуюнде халкъланы зор бла кёчюрюу, история илмуну историясы, жангы эм бек жангы кезиуледе Къабарты-Малкъар Республиканы культурасыны историясы дегенча темаланы ачыкълау бла кюрешгенди. 

1973 жылда Къабарты-Малкъар илму-излем институтха Хутуй улу башчылыкъ этип тебирегенди. Хар не жаны бла да ахшы билими болгъан, республиканы жамауат-политика эм илму жашауунда аты айтылгъан бу адам, республиканы Министрлерини Советини Председателини орунбасарыны къуллугъунда ишлеп тургъанлай, илмугъа кеси ыразылыгъы бла кёчген эди. Институтну директоруча, уста илму коллективни къурауну, излеу-тинтиу ишлени кенг эм терен халда бардырыргъа онгла бериуню кесини баш ишлерине санагъанды, баш борчун а историяны, культураны эм экономиканы вопросларыча, бек магъаналы ишлени тынгылы бардырыуда кёргенди. Ишни сейирлерин къоруулай, аны жамауатха хайырлылыгъын ангылата да билгенди. 

Аны илму-къурау ишлерини бек магъаналысына кадрланы юслеринден тохтаусуз къайгъыргъанын, бийик усталыкълары болгъан специалистлени хазырлагъанын санаргъа боллукъду. Ол ишге да жаш адамланы чакъырыугъа, юйретиуге хар заманда тийишли эс бургъанды, артыкъда Москваны, Ленинградны, Дондагъы Ростовну вузларында окъууну бошагъанланы, Къабарты-Малкъар къырал универститетде билим алгъанланы. 

Ол директор болгъан жыллада (1973- 1988) институтну коллективине бек кёп жаш специалистле къошулгъан эдиле. Аны тилеги бла аланы хазырлаугъа СССР-ни Илмула академиясыны баш илму учреждениялары, къыралны атлары айтылгъан вузлары болушхандыла. Аны хайырындан институт уллу болмагъан тинтиуле бардырыудан, статьяла жазыудан эм билдириуледен коллективни теория эм методология  жаны бла ишини къыйматын кётюрген, аны бла бирге республиканы историясыны, филологиясыны эмда экономикасыны магъаналы проблемаларын тамамлаугъа себеплик этерик уллу монография темаланы жарашдырыугъа кёчген эди. 

Алимлени кёпден-кёп бола баргъанлары, аланы хазырлауну амалларыны эм формаларыны игиленнгени, илму-къурау магъаналары болгъан ишлеге творчестволу кёз къарам, тинтиу ишлени теория даражаларын кётюрюу, илму ишлени тематикаларын кенгертиу эм узакъгъа созмай басмалау Къабарты-Малкъар илму-излем институтха ата журтлу илмуда кесине тийишли жерни алыргъа  болушхандыла. Аны алайлыгъына кеси кибик учрежденияланы арасында биринчи болуп, 1976 жылда «Сыйлылыкъны Белгиси» деген орден бла саугъаланнганы да шагъатлыкъ этеди. Ол Шимал Кавказда алчы илму араладан бирине айланады.

Аны коллегалары, официал халда болмаса да, илму-излем  институтланы директорларыны корпусуну даулашсыз лидерине санап болгъандыла. Ол даражагъа жетер ючюн а, уллу къурау хунерликден сора да, уллу адамлыкъ да, жюрек халаллыкъ да, хар кимге  болуша билиулюк да керек эдиле. Ол шартла барысы да аны юсюнде болгъандыла. Аны  илму ишни къурай, аны бла бирге тинтиуле да бардыра билгени бек къыйын проблеманы къыйналмай тамамларгъа болушханды. 

Озгъан ёмюрню жетмишинчи жылларында ол Къабарты-Малкъарда культура къурулушну баш ишлерине эс бургъанды эм аланы асламысына да тири къатышханды. Аны себепли айтылгъан тема Ханафий Исхаковични монографияларында бла статьяларында жер алып тохташханларына сейир этерча тюйюлдю. Кесини «Совет Къабарты-Малкъарны социалист культурасыны къуралыуу эм айныуу» деген монографиясын ол, доктор диссертацияныча, Москвада къоруулагъанды. Уллулугъу, бек алгъа уа проблематикасы бла ол монография кёплени сейирсиндиргенди. Къуру ара историялы журналлада окъуна анга юч рецензия басмаланнган эди. 

Кесини жашауунда, тюзюн айтханда уа, творчестволу кезиуюнде Хутуйланы Ханафий 6 китап, 200-ден аслам кёп планлы тинтиу статьяла жазгъанды эм басмалагъанды. «Малкъар халкъны историясыны очерклери», «Къабарты-Малкъар АССР-ни историясы» (экитомлукъ), «Север Кавказны халкъларыны историясы» деген китапланы редколлегияларыны къауумларында болгъанды, «Къабарты-Малкъарны аскер махтаулугъу» деген 5-томлукъну, «Адыгланы халкъ жырлары эм къобуз согъуулары» деген, Москвада басмаланнган 3-томлугъу, «Къабарты-черкес тилни сёзлюгю», «Малкъар-къарачай тилни сёзлюгю», «Къабарты-Малкъарны жангы къурулушла бардырылгъан жерлеринде археология къазыула» деген 3-томлугъу эм башха китапланы чыгъыуларына себеплик этгенди. 

Аны илму эм жамауат ишлерине къырал уллу багъа бичип, «Сыйлылыкъны белгиси» орден эм «Жигер урунууу  ючюн» майдал бла саугъалагъанды. Аладан сора да, ол РСФСР-ни эм КъМАССР-ни Баш Советлерини бла правительстволарыны Сыйлы грамоталарына тийишли болгъанды. 1985 жылда уа анга илмуну эм культураны айнытыугъа салгъан уллу къыйыны ючюн «КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу» деген ат аталгъанды, 1998 жылда уа аны Халкъла аралы Тюрк академияны сыйлы академигине айыргъан эдиле.

Солуугъа кетгенде да, илму бла кюрешгенин къоймагъанды, республиканы политика-жамауат ишине тири къатышып болгъанды. Статьяла басмалагъанды, эсгериуле жазгъанды, илму конференциялагъа къатышып тургъанды. 1992 жылда Элиста шахарда репрессиягъа тюшген халкъланы битеусоюз конференцияларында Хутуй улу сёлеширге трибунагъа чыкъгъанында, халкъ, ёрге туруп, анга кёпге созулгъан къарсла бла тюбеген эди, алай бла зор бла кёчюрюлген халкъланы битеу дуниягъа белгили этген ишлерине багъа бичгенлерин билдирип.