Семиз сабийле кёпден-кёп болуп нек барадыла?

Нальчикде алгъын солуу кюнледе паркгъа барсанг, хазна семиз сабийлени кёрмей эдинг, энди уа ала кёзге бек урунадыла. Нек болгъанды алай? Юйде аш этмей, «Вестер», «Дея», «Оазис» эм башха супермаркетледен алыннган ашмыды сылтау? Огъесе сабийле сау кюнню компьютерледен, телефонладан айырылмай, чапмай- секирмей – ойнамай жашагъанларымыды? Врачла-диетологла айтханнга кёре, сабийлени бла жаш адамланы бек азындан 15-20 процентини ауурлукълары мардадан кёпдю. Отуз жыл мындан алгъа уа ол тарих оннга да жетмей эди. Биз былайда америкалыланы ызларындан барабыз: аланы жаш адамларыны  хар ючюнчюсю семизликден къыйналады. Ол тюрлю осал ишден къалай къутулургъа боллукъду? Артыкъ ауурлукъгъа къажау кюрешиуню къаллай мадарлары бардыла? Бу соруулагъа жууап медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Лейла бергенди.

- Сабийни семизлигини хатасы бармыды?

-Сабийликде окъуна чыкъгъан семизлик, баям, адамны андан ары жашауунда сакъланып къаллыкъды, аны саулугъуна заран болмаса, хайыр берлик тюйюлдю. Кертиди, бир-бир адамланы (5 процент) семириулери аланы ауруулары бла да байламлы болады, алай артыкъ ауурлукъ адамланы 95 процентини уа ала къаллай ашарыкъланы хайырланнганларына кёре чыгъады.

Бизни сабийлерибизни артыкъ ауурлукълары аш къангагъа татлы газировкала, шоколад батончукъла, чипсыле эм башха фаст-фудла асыры кёп салыннганлары бла байламлы болуп чыгъады. Былайда уа ишни башы - ол продуктлада бал туз эм консервантла асыры кёп болгъанларындан эсе, биз, абаданла, ол ашарыкъланы сабийлерибизге дайым берип тургъаныбыздады.

Былай айтханда, арталлыда хаталы продуктла жокъдула. Ала адамлагъа
хата асыры кёп мардада хайырланылсала этедиле. Сёз ючюн, газировканы
айдан бир шешасын ичгенликге, ол заранлы тюйюлдю. Алай аны хар кюнден да ичсенг, ызындан а чипсылени ашасанг, бир ненча айны ичинде артыкъ ауурлукъ алып къалыргъа боллукъса.
Кёпле эрттенликде къакъсытылгъан къыймасы болгъан бутерброд бла чай бередиле сабийлерине. Алай къакъ этилген аш-азыкъ затла уа чипсыле, фантала-пепсиле бла бир къауумдадыла.

-Сизни оюмугъузгъа кёре, сабийни эрттен азыгъы не ашладан къуралыргъа керекди?

-Какла, сырникле, сюзме, жууурт, омлет, бишлакъ, помидор. Эрттен азыкъ дагъыда башха тюрлю продуктладан къуралыргъа боллукъду. Былайда ишни башы- аланы кёп тюрлюлери бла алышындыра-алышындыра туруудады.Андан да игиси уа, сиз кесигиз да эрттен азыкъгъа сабийигиз бла бирге какланы ашай турсагъызды. Какга къатхан къара эрикни (курага), изюмну, къозну, кедр чертлеуюкню, былагъа ушагъан башха затланы къошуп ашасагъыз а бютюнда аламатды. Аны бла бирге уа кагыгъызгъа бал, варенье, джем - не сюйсегиз да  къоша туругъуз. Бек башы уа - ол затла хар эрттенликде тюрлендириле турургъа керекдиле, алай бла уа ашыгъыз татыулу, татымлы эм кючлю боллукъду.

Сабийлеге эрттен азыкъны магъанасы бютюнда уллуду. Аны бла бирге уа 12 жыллары толмагъан сабийлени ауузланыуларыны араларында 3 сагъатдан кёп заман озмазгъа керекди. Школда эрттен азыкъ ашатмай эселе, сабийни къолуна бир ашар затчыкъ: кертме, банан, алма, тюклю шаптал - берип ие туругъуз. Неда бишлагъы (жаланда къакъланнган болмасын) болгъан бутербродну, сабий къолун, юсюн кир этмез ючюн, тап жарашдырып, тынгылы чулгъап беригиз. Аллай азыкъ бла бирге гитче гара суу шешачыкъ (газы болмаса игиди), гитче коробкачыкъ бла сок неда жангы жемишледен этилген морс болсала керекди.

-Тизип айтсагъыз эди, хант столда не зат болургъа кереклисин.

-Школчулагъа быллай продуктла берилирге керекдиле: кюнлюк  рационда эт, сют, сары жау, акъ эм къара ётмекле  болургъа керекдиле. Андан сора да, чабакъ, жумуртха, бишлакъ, сюзме, айран продуктла. Исси ашарыкъла эм суусун затла, тахта кёгетле, жемишле да игидиле.Тюш азыкъда баш ашарыкъны этден,
къанатлы этден, чабакъдан жарашдырыргъа керекди. Татлы десертни да кесигиз этигиз, тюкенден алмагъыз.Бахча кёгетле да болургъа керекдиле хант къангада. Татыуун игилендирир ючюн, салатха жангы къатдырылгъан кёгетлени : алманы, къара эрикни, изюмну эм къоз-чертлеуюк затланы къошаргъа боллукъду;

Тюшден сора берилиучю азыкъгъа (полдникге) - суусун затла - сют (айран, кисельле, сокла), булкачыкъла эм кремлери болмагъан кондитер изделияла киредиле.

Ингир азыкъ - тахта кёгетледен (сюзмеден) жарашдырылгъан  ашарыкъла неда какла, сора тууар неда къанатлы эт, чабакъ, ахырында уа -чай, сок, кисель. Къошакъ ингир аш - жемишле, кёгетле неда айран бла булкачыкъ.

Супермаркетледен крем къошулуп этилген пирожныйлени,   къыймаланы, ичлеринде этлери эм сюзмелери болгъан блинчиклени сабийлеге бермегиз.

-Сабий семизди деп не заманда айтадыла докторла?

-Ауурлугъу таблицада кёргюзтюлген ёлчемледен онбеш процентге
кёп эсе, биз артыкъ ауурлукъну юсюнден айтабыз. Аллай сабийге семизди дерге алыкъа эрттеди, болсада, семизлик хорлап башлагъынчы, тийишли мадарланы этерге керекди. Ауурлукъ мардадан 15-30 процентге кёп эсе, анга семириуню биринчи даражасы деп айтылады, 30-50 процентге эсе - экинчи даражалы, 50-100 процентге  - ючюнчю даражалы, 100-ден да кёп процентге  артыкъ эсе уа - тёртюнчю даражалы семириу деп айтылады.

- Болумну тюрлендирир ючюн, ата – анала не зат эталлыкъдыла?

- Хар зат аланы къолларындады. Конфетле бла пирожныйле кетмейдиле кёплени хант къангаларындан. Ол терсди. Кёгетле, къургъакъсытылгъан жемишле, бишлакъ, айран, бал, эт болса, игиди. Сабий мардагъа кёре, заманында ашаргъа керекди, жарсыугъа, бир – бирле балаларына тохтаусуз аш берип турадыла, аны хатасындан аш орунларын кенгертедиле. Ата- ананы хатасындан сабий семирди эсе уа, врачха барып, рационну тохташдырып, анга къошакъгъа уа физкультура бла да кюрешип башларгъа керекди. Семизлик саулукъну бузады, аны унутургъа жарамайды.