Алгъаракълада белгили тарыхчыбыз Мызыланы Исмайылны Малкъар ауузуну юсюнден статьясын басмалагъанбыз. Бюгюн аны Чегем тарыны юсюнден жазгъанлары бла шагъырей этебиз.
…Лячинкъая элден чыкъгъанлай, жолоучу Чегем череги акъгъан тар ауузгъа киреди. Краеведле айтханнга кёре, тарны керти тарлыгъы Чегем ауузундача Къабарты-Малкъарны бир жеринде да сезилмейди. Аны юсюнден белгили краевед Г.Н. Подъяпольский аламат тап жазгъанды: «Башлары кёрюнмеген къаяланы араларында кенглик бир-бирледе жаланда 15 метрге, бийикликлери уа 3 минг метрге жетедиле. Былайлагъа биринчи келген адамгъа аллай коридорну ичи бла барыргъа тюшсе, къоркъгъанына айып этерча тюйюлдю».
Лячинкъаядан чыгъып, жолоучу тарны ичинде айланч-къыланч жол бла ёрге, Тёбен Чегемге дери, барады. Элни тёгерегинде ариу агъач ёседи. Мында бурун заманладан къалгъан сейирлик эсгертмеле бардыла. Кюн чыкъгъан жанын а Багъыуул сырт жабады. Аны тёппесинде эки уллу тёбе барды. Аланы тёгереклеринде уа шёндюгю муслийман къабырла салыныпдыла.
1960 жылда Къабарты-Малкъар илму-излем институтну археология экспедициясы ол тёбеледен бирини бир кесегин къазгъанды. Анда таш орунлада эмда тёгереклери таш бла къаланнган урулада 23 ёлюк табылгъанды. Ала бурун заманлада жашагъан бир тукъумну къабырлары эдиле. Аладан биринде табылгъан ёлюкге алимле энчи эс бургъандыла. Ол аякълары, къоллары да гыжы къатып, бауур тёбен жатып эди. Аны халы кеси аллына ёлгеннге ушамайды.
Бек артда асыралгъан адамны къабыры уа тёбени баш къатысында табылгъанды. Ол жонулгъан тёрт таш плитадан ишленнгенди. Ичинде акъсыл жезден омакъ ышым бау керекле табылгъандыла. Ёлген адамны кийимлерин, адырларын, ашын да аны биргесине салгъандыла.
Ол къабырланы кёп къалмай барында да тюрлю-тюрлю накъышла салынып ишленнген къошун адырла табылгъандыла. Алагъа кёре, баям, бу къабырла 3500 жыл мындан алда болгъандыла. Минг жыл чакълы озгъандан сора уа Багъыуул сыртны этегинде жангылары къураладыла. Алай аланы башлары ёрге кётюрюлмей, жер бла тенг ишленнгендиле.
Къабырла Кийикчи суу жагъаны башында Дыркъыла-Жол деген жерде болгъандыла. Хар бири гыйы ташла салынып ишленнгенди. Аланы кёбюсюн суу ашагъанды. Алада ёлюкле бла бирге къошун, багъыр адырла, темир сауутла табылгъандыла. Ол адырланы тышларында шёндю малкъарлыла кийизлеге салыучу накъыш оюула тюшюпдюле. Тиширыу къабырлада багъалы ташдан этилген минчакъла, жаныуар суратлары бла тюрлю-тюрлю сыргъала, башха затла табылгъандыла. Алада болгъан накъышла малкъар халкъны культура тёрелери бек эрттеден келгенлерине шагъатлыкъ этедиле.
Эр кишиле асыралгъан къабырлада къысха къамачыкъла, темир балтачыкъла эмда садакъ окъла, аланы къыйырлары, бичакъла, башха затла да табылгъандыла. Экеулен (тиширыу бла эр киши) бирге асыралгъан къабырла да тюбейдиле. Аланы биринде тиширыуну ёшюнюнде къызыл, сары, жашил эмаль бла боялгъан тёгерек тюйреуюч табылгъанды. Ол къабырла бизни заманнга дери VII ёмюрден башлап бизни заманны III ёмюрюне дери тургъандыла.
Тёбен Чегемден чыгъып сегиз километр чакълы баргъанлай Чегем черекни бек тар жерине, суу акъгъанлагъа, тюбейсе. Андан бир ненча километрден сора, Чегемни огъары жанында, бийик тауну башында аламат ариу ёзенни кёресе. Мында алгъын Эл-Тюбю, Ачи, Суусузла, Думала, Булунгу эм башха таулу элле болгъандыла. Бусагъатда аланы кёбюсюнде киши да турмайды. Ала,биригип, эки уллу элде – Булунгуда бла Огъары Чегемде – жашайдыла.
Огъары Чегемге (Эл-Тюбю) киргенлей, узакъдан къарап бийикде бир къала сюеледи. Аны бир заманда Малкъарукъланы тау бийлери Сванетиядан усталаны чакъырып ишлетгендиле. Аны себепли ол Шимал Кавказда къалаланы бирине да ушамайды.
Жылгы сууну жагъасы бла ёрге баргъанда, аны сол жанында узунлугъу бир километр чакълы болгъан къая тешикге тюбейсе. Аны онг жанында Капчагай тауну суугъа айланнган къабыргъасында уллу дорбун барды. Анга бу тийреледе жашагъанла Къала-Тюбю дейдиле. 1959-1960 жыллада мында бардырылгъан археология тинтиулеге кёре, бу дорбунну 15 минг жыл мындан алгъа адам кесине жашау этерге деп сайлагъанды. Анга мында табылгъан адырла, сауутла шагъатлыкъ этедиле. Ала ташдан бла вулкан мияладан ишленипдиле.
Дорбундан арлакъ баргъанлай дагъыда орта ёмюрлени бек сейирлик къалаларындан бирине тюбейсе. Ол къаяны къабыргъасына жабышылыпды. 25-30 метр чакълы бийикликде дорбундан энишге къаядан жонулуп атлауучла ишленнгендиле. Ала алайдан узакъ болмагъан башха дорбуннга элтгендиле. Анда уа 1743 жылда кизлярчы ёзден А.Тузов грек тилде жазылгъан сегиз китап тапханды. Аладан бири XV ёмюрню Евангелиясы болгъанды.
Малкъарукъланы къаласындан жюз метр чакълы север жанында Байрым деген жерде XIII-XIV ёмюрледе къабырла болгъандыла. Бусагъатда аладан бир зат къалмагъанды. Къабарты-Малкъарны илму-излем институту 1960 эм 1961 жыллада мында бу жерлени тарыхындан кёп сейир материал жыйгъанды. Къабырланы къазып кёргенде, алада ёлюкле агъач гуллалагъа салынып болгъандыла. Арасы жукъа къанга бла бёлюннген бир гуллада экишер ёлюк асыралгъаны кёрюнеди.
Ол къабырладан битеу да эки жыйырмасы къазылгъанды. Аладан бек байында битеу кийимлери бла отузжыллыкъ тиширыу асыралып эди. Байрымда табылгъан адам сюекле толусунлай тинтилгенден сора ол жерледе XIII-XIV ёмюрледе шёндюгю малкъарлыланы ата-бабалары жашагъанлары тохташдырылгъанды. Къабырланы арт жанында тау сюеледи. Анга Къызла кюйген-Къая дейдиле. Анга алай нек аталгъаныны юсюнден сейирлик таурух жюрюйдю.
Ахшылыкъны бла аманлыкъны арасында кюреш эрттеден барады. Хар халкъ да дерт жетдириуню амалын кеси сайлагъанды. Сёз ючюн, малкъарлылада бизни ёмюр башланнгынчы сейир адет болгъанды. Хар элде адамла кёп жыйылыучу жерде Налат таш болгъанды. Бир айыплы иш этген адамны анга байлап, къаты бла озгъан ким болса да, аны бетине тюкюргенди. Аллай ташладан бирин Огъары Чегемде шёндю да кёрюрге боллукъду. Аллай ташла Огъары Малкъарда, Огъары Бахсанда, башха тау элледе да болгъандыла.
Жылгы сууну онг жагъасында, Малкъарукъланы къаласыны аллында, Партык деген жерде Чегем кешенеле сюеледиле. Ала бир ненча ёмюрден бери ёмюрлюк жукъугъа батхан шахарчыкъгъа ушайдыла. Ала бир кибик къуралыпдыла, алай хар бирини кесини кёрюмдюсю, магъанасы да башхады. Кешенеле ишленнген жер ёмюрледен бери къабыр орунла болуп келгенди. Алай аланы ташла басып къойгъандыла.
Тышындан къарагъанда, кешенеле эки тюрлю кёрюнедиле. Огъары Чегемдегиле XVII-XVIII ёмюрледе ишленип башланнгандыла. Булунгудан ёргерек баргъанлай, биз аллай бирине тюбегенбиз. Анга Къач кешене дейдиле.
Булунгу Чегем ауузуну бек огъаргъы элиди. Андан ары турист жолла Твибер ауушдан ётюп, Сванетиягъа, андан а тенгиз жагъасына элтедиле. Огъары Чегемде бурун заманладан къалгъан кёп зат барды. Аны тийресинде жер атлары да сейир этерчадыла. Сёз ючюн, Жылгы сууну онг жанында дорбунну башында къала болгъанды, андан энишгеде уа эл бар эди. Анга кёре уа ол жерледе жашагъанла Эл-Тюбю дегендиле. Андан ёргерек баргъанлай, дорбун башында къалагъа уа Къала-Тюбю деп атагъандыла.
.
