Бий бла къара киши

Бизни халкъыбыз бек эрттегили, тин хазнасы бек бай болгъан халкъды. Аны алайлыгъына шагъатлыкъла кёп жерден табылгъанлай турадыла, жарсыугъа, биз аланы сакълай, багъалай билебизми ансы? Ол табылгъан шагъатлыкъланы бир кьаууму бизни тилли, бир къанлы тюрк миллетле бла байламлыкъдады. «Битеу дуния цивилизацияны бешиги - ол фольклорду», - дегенди акъылманладан бири. Адам инсан, башха ишлеге жетише башлардан алгъа, аны тин айныуу не къадар терен болур ючюн, анга сабий айтыучукъланы юйретип, ёз тилингдеги таурухланы аслам айтханны магъанасы бек уллуду. Сабий аллай затла бла болады миллет адамы. Бизни уа жер-суу атларыбыз, нарт сёзлерибиз, миллет кийимибиз, таурухларыбыз, Чыгъышдан Батышха жетген евразиялы тюрк дуниясы бла бирчалыгъына къууанып да, сейирсинип да бошаялмазча бирди. Алгъаракъ жыллада, «Дунайда къарачайлыла» деген ат бла Румынияда жашагъан, бизни тилде сёлешген бир халкъны юсюнден хапар айтхан эдик. Хар жыл сайын, ортатюрк Къурултайлада аланы кёргенлей, ушакъ этгенлей турабыз. Тюркню жеринден 13-чю ёмюрде кёчюп, Дунайгъа тюшюп, сегиз жюз жылны башха миллетни ичинде жашап, хар заты Къарачай-Малкъаргъа аллай бир ушагъаны бизни бек илешдиреди. Бюгюн мен, «Заман» газетни окъуучуларына, ала сюйюп окъурла деп, Къарайланы бир таурухларын айтыргъа излейме.
 

Эртте-е-е эртте-е заманлада бир къасабада (шахар болмагъан уллу эл, аралыкъ) ол жерни бийи жашагъанды. Ол гитче заманында, аны атасы иги устазла чакъырып, юйлеринде кёп илмуладан дерс окъутдургъанды. Жетген жаш болуруна уа, эм алгъа Бухарагъа ийип, Илахиатны (муслийман дин окъуу) окъутханды, ызы бла Мисирге (Египет) ийип, мухандислик (инженер) усталыкъгъа юйретдиргенди. Дагъыда Бизансха (Византия) ийип, хукмучулукъгъа (юриспруденция) окъутханды. Алай бла, энди ол талай тилде окъуй, жаза, сёлеше билген бир ненча усталыгъы болгъан адам болуп, атасыны ызындан кесини журтуна бийлик эте эди.

Алай а ол бийге, жашаууна къууанып турургъа къоймагъан, хар кюнде быхчы бла тартханча, аны жанын кемирип тургъан бир зат бар эди: аны хоншусу Къара киши. Ол а, гитчелигинде кеслерини тийредеги медиресени окъугъан болмаса, башха билими жокъ эди. Алай болгъанлыкъгъа, аны бла оноулашыргъа, андан акъыл сорургъа, узакъдан - жууукъдан да кёп адам келе эди.

«Мени юсюм бла озуп, ол бийлиги угъай, эсенг тюз байлыгъы да болмагъан жахил адамгъа сый берип, менича билимли бийни намысын кёрмеген адепсизлеге бир къара!» - деп, ол адам бек чамлана эди.

Кюнлени биринде бий Къара кишини кесине чакъыртханды да:

- Алан, сен бир акъыллы адам болурса дейме, не эсе да халкъ сени бла оноулашыргьа асыры кёп жюрюйдю? - дегенди.

Къара кишиге аны айтханы ачыу тийсе да, сабырлыкъ этип:

- Мен кесими артыкъ акъыллыгъа санагъан жерим жокъду, ёзге, манга тюберге келген адамны юйюме чакъырмай къалай иерикме? - деп жууап этгенди.

Бий аны хыликкя  этерге излеп:

- Да, къалай алай эсе да, мен санга бир зат сорайым да, сен аны жууабын табалсанг, мен да санарма сени акъыллы адамгъа, ол санга жюрюучюлеча, - дегенди.

- Да нек сормайса, сор, билгеними санга да айтырма, - дегенди.

Къара киши бийни аман акъылын ангылады.

- Ма, сёз ючюн, не сейир эсе да, биз былай айтып сёлешебиз: ат-мат; эт-мет; бёрк-мёрк; тон-мон,   дегенча. Атны не болгъанын билип айтабыз, «мат» а неди? Этни билебиз, «мет» неди? Ол сёзле жукъ да тюйюл эселе, сора алай нек айтабыз, ангылат сен алай акъыллы адам эсенг? - деп, ол Къара кишини кёзюне хыйла къарап тохтагъанды.

Къара киши уа, жунчуп кюрешмей:

- Бюгюннге дери бу сен соргъан эсиме келген зат тюйюл эди, сагъыш этейим да, жууабын табалсам айтырма, - деп чыгъып кетгенди.

- Табалмасанг а, тюк тенгли акъылынг болмай, кесингчаланы башларын къатышдырып айланнганынг ачыкъ болур, - деп, бий кесини эрттеден къыйынлашханына кёлюн басаргъа излеп, аны ызындан сёлешгенди.

Терен акъыллы Къара киши  ол сорууну жууабын эрттеден да ариу биле эди: бир жаны бла халкъны ауузундан, экинчиси уа, кесини жашау сынамындан. Тохтаусуз, жылны узуну бир мал кюте, бир сабан сюре, чалгъы чала, тирмен тарта, эмилик юйрете, отун эте, урушха жюрюй, тойгъа да, дууагъа да бара, эки къолу тохтаусуз ишлеген бла бирге, миллетни ичинде жашау сынауну, тил-сёз байлыкъны, сютню башын аулагъанча аулап, жыйып айлана эди. Оспар бийге уа сорууну жууабын алайда берип къоймай, башха болумда тап тюшюрюп айтыргъа излеген эди.

Къара киши, иш этип, арадан кесек заман ётмеге къойгъанды.

Къыш кезиу эди. Быланы эллери ёзенни ышыгъында, кюнбет жанында орналып болгъанды да, кюнтурушлада жер кебип, адамла кюн жылыууна сюйюнюп олтура эдиле, ёзен башы жалпакълада уа, адамны жилигине ётген ачы сууукъ.

Ингир ала, Къара киши бийге келгенди да:

- Алан, бийибиз, къыш узуну юйде олтуруп эриге да болурса, бусагъатда уучулукъну тап заманыды. Терен къарда кийик ызла да бир ариу къаладыла, кел, ат юсюнде айланып, тау хауа къакъдырып, кийик да атып келейик,- дегенди.
Къара кишини жангыз бир аты бар эди, жай-къыш да сыртындан иери тюшмеген, кече узуну эки жаягъын жапмагъан, иш чыныкъдыргъан, арый-тала билмеген бир тажал ат. Бийни уа, жылы ат орунда таймаздан тагъылып тургъан,  башха жумушчу атланы тышында кесини энчи жети аты бар эди. Бирер жерден уллу багъагъа сатылып алыннган, таза къанлы, субай санлы ариу ажирле. Алай не келсин, къыш угъай эсенг, жайгъыда да хар бирине бек аз минилген, гёбел болуп, эшик хауаны  кюсеп, къыш узуну  эригип тургъан атладан?

Ол кюнню эрттенинде танг жарый, экиси да жолгъа чыкъгъандыла. Бийни юсюнде омакъ чубур, жукъа, сууукъ тыймагъан тончугъу. Башын жылытмагъан ёре бёркю, алтын окъа бла жасалгъан сахтиян чурукълары, айтыргъа,  битеу кийими, къышхыда башы жабыкъ фаэтонунда жюрюрге жараулу.

Бий, бети кёгерип, амалсыз болгъанды, жукъа сахтиян къолкъаплары  къолларын жылытмай, къурушуп, жюгенни туталмай башлагъанды. Аты да, бираз барыргъа ичин уруп, женгил окъуна сапын кёмюк болгъанды. Кюн кётюрюле эсе жылынныкъ болурма деп умут этгенди бий, алай а ёзенни къабыргъасын ёргеден ёрге чыгъа барсала, ачыдан ачы сууукъ бола барады, кюнню кётюрюлгенине къарамай.

Бий кёз къыйыры бла, эслетмезге кюрешип, Къара кишиге къарагъанды. Аны юсюнде къочхар тонуну этеклери аякъларын ёзенгиле бла бирге жабыпды. Аякъларында уа  жюн чындайланы тышы бла тери чындайла, кийиз уюкъла. Башында  жюн ичли чырпа бёркю, къочхар тонну жагъасын ёрге къайырып, желкесине аяз ётмей, къолларында жюн ичли тери къолкъаплары. Эки ууурту къызарып, таукел ышара, эки жанына къарай, бир буруннгу узун дастанны шош мурулдай келеди. Бийни кесинден ыйлыкъгъаны, жунчугъанындан да уллу къыйнап барады.

Бир заманда сууукъдан да чыдамай, къой къайтайыкъ да къалайыкъ дерге да болалмай:

- Алан, тенгим, хаман озуп кетип бармай, кийик ыз кёрюне эсе да бир къарай башлармы эдик? - дерге кюрешгенди.

Къара киши аны халын толу ангылап эди, алай анга былай кибик айтханды:

- Эшта, бийим, чам этип айтаса ансы, къатынла бузоу къыстаучу жерде кийик ыз болмазын а билесе.
Дагъыда бираздан, бий андан да амалсыз болуп, биягъы сорууун ынчхагъанды.

Бийге да кёл кенгдире рахат баргъан Къара киши:

- Сабийле ашыкъ ойнаргъа келиучю жерде кийик излегенибизни киши кёрсе, элге бедишлик болмабызмы, биягъы сен ойнап айтаса, эшта, - дегенди.

Былайда бийлик нёгерине кёчюп тургъанына ачыу эте, сууукъдан чыртда къурушуп бошагъан бий, къалтырагъан ауаз бла:

- Къой бир азыкъ къабайыкъ,- деген сылтау бла тохтатханды.

Бийни тамам жазыкъ сыфатха киргенин эслемегенча этген нёгери, эрлай атындан тюшюп, бир терекге такъгъанды, къымылдаргъа тынч болур деп, къочхар тонун да тешип, кёкенле юсюне атханды, адеплилик бла, бийни атыны жюгенин бла ёзенгисин тутуп тюшюргенди, эрлай къарны къырып, къауданын ачып, артмакъларындан алып, тепси жабыугъа  азыгъын да жыйып:

- Кел, бийим, ауузланайыкъ, - дегенди.

Бийни къоллары асыры къурушхандан, артмакъларын да тешалмазча эди, адеплилик сылтау бла:

- Меникин да бир алсанг а, иги жаш, - дегенди бий.

Ашаргъа олтургъандыла. Бийге азыкъгъа тауукъ биширип салгъан эдиле да, ол жилигине дери буз болуп. Къара кишиге уа къаз биширип салгъан эдиле да, бузлагъан угъай, андан  дып-дып деп  жау тама эди. Атларына къарайдыла да, бийни чыныкъмагъан аты, ол терлеп келгени бла, ачы аязда, дыр-дыр эте, къалтырайды, Къара кишини аты уа, ёшюнюне мылы къакъгъандан болмаса, бек ырахат сюеледи.

- Жууукъ жерде кийик да кёрюнмейди, эшта, къайтып къаллыкъ болурбуз, - дерге кюрешгенди бий, къаздан къабаргъа кюреше.

- Да кёрген да, атхан да этербиз, бусагъат ашап бошай эсек. Кийикле жюрюген жерден энди узакъ тюйюлбюз, кеч болса, от этип бир дорбунда къалырбыз. Эр кишиле ушайбыз да, элден уугъа кетдик деп, къалчандан садакъ окъ чыгъармай къайтсакъ, кесибизге кюлдюрюрбюз, - деген кибик этгенди Къара киши, ансы бийни ахырына таянып тургъанын ангылай эди.

Ахыры болмагъанында, бий ёхтемликни унутуп, кесини болумун ачыкъ айтханды.

- Да болалмаздан эсенг, бар, мен а къуру къоллу къайтырыкъ тюйюлме. Ол соргъан сорууунгу жууабын былайда айтайым, - дегенди Къара киши. - Атларыбызны болумларына бир къарачы, меникине «ат» дейдиле, сеникине «мат» дейдиле; мени азыгъыма «эт» дейдиле, сеникине «мет» дейдиле; меники - тон, сеники - мон, мендеги - бёрк, сендеги - мёрк, менде - чурукъ, сенде - мурукъ, менде - къолкъап, сенде - молкъап...

- Шо, къойсанг а деп тилегенди бий, сен айта башлагъынчы да кесим кёрюп ангылап бошагъан эдим.

- Угъай, жюйюсхан, сорууунгу ахырына дери жууап этме къой,- де¬генди Къара киши, - иш тындырыргъа керек болса, меничалагъа «адам», сеничалагъа уа «мадам» дейдиле.

Ол кюнден ары экиси да, бир бирге кёлкъалдысыз, ариу жашап къалгъандыла.