Диабет къыйын аурууладан бириди

Сахарный диабет деген диагноз адамгъа окъ атылгъанча эшитиледи. Бу аурууу болгъаннга жашау этиу бек къыйын болады: анга  поликлиникагъа терк-терк барыргъа, тёгерегинде адамланы жазыкъсыныуларын кёп эшитирге тюшеди. Алай барысындан да осалы уа - диабетиклени иги да асламысы, кеслеринде бу ауруу болгъанын сезмей,  заманны  оздургъанларыды. Биз аны  юсюнден профессор, медицина илмуланы доктору, Естествознанияны россей академиясыны келечиси, эндокринолог Ахкёбекланы Нелли бла ушакъ этгенбиз.  

  - Диабет битеу саусузлада да бирчамыды? 

-Сахарный диабетни кёп тюрлюлери болады. Аны биринчи тюрлюсю сабийледе бла жаш адамлада чыгъады: аш орунну тюбюнде без инсулинни гормонун чыгъармай тохтайды. Ол болмаса уа, клеткала глюкозаны -жашауну баш отлугъун хайырланалмайдыла. Диабетни бу тюрлюсю къалай, нек чыкъгъаны алыкъа белгисизди. Экинчи тюрлюсю  жыл санлары уллайгъан адамлада чыгъады,  арт кезиуледе андан къыйналгъанла   кёбейип барадыла. Аурууну бу тюрлюсюнден ауругъанланы аш орунларыны тюплеринде безлери да тюз ишлейдиле, инсулинлери да жетишеди, алай саусузланы чархларында клеткала, нек эсе да, аны «кёрмегенча этип» къоядыла. Ол инсулин адамны бауурунда   къыстырыкъгъа жыйылмайды, къанында уа асыры кёп болады. Ол тюрлю болум тап халгъа терк келтирилмесе уа, саулукъ  терк оюлады, къыйын ауруула чыгъып башлайдыла. Адамны эртте ёлтюрген аурууланы санында диабет ючюнчю жердеди: жюрек - къан тамырла бла байламлы аурууладан бла ракдан сора турады.

«Сабий» диабет кесин терк окъуна билдиреди: сабийни халы бек аман болуп, врачладан болушлукъ излетмей къоймайды. «Абадан» диабет а кесин кёп заманны ичинде сездирмей турады. 

Кеслеринде бу аурууну абаданла, асламысында, сунмай тургъанлай табып къоядыла - не больницада жатхан кезиулеринде, анализ бергенде, не башха аурууларына къаратыр ючюн, поликлиникагъа баргъанда. Бу тюрлю затха уа адамла тийишлисича магъана берирге керекдиле: ауруу не къадар эртте табылса, аны багъаргъа, артда кёргюзтюрюк къыйынлыкъларына жолукъмазгъа аллай бир тынч боллукъду.
 

-Аурууну оздурмаз ючюн, не затха эс бурургъа тийишлиди, не белгиле сагъайтыргъа керекдиле?

-Суусаплыкъ къыйнагъанлай, ауузугъуз къургъакъ болуп турса,кезиуден-кезиуге тер басып, санларыгъызны къарыусузлукъ ийлесе, ашха ачылсагъыз, биле-биле семирсегиз неда арыкъ бола башласагъыз, къылыгъыгъыз бузулса, тёзюмсюз, терк ачыуланыучу болсагъыз – врачха барыргъа керекди. Не сейир, адамла кеслерини халларына эс бурмайдыла. Башында айтылгъан шартладан бирлерин  сезгенлей, къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъанын билир ючюн анализ этдирирге керекди. Ач къарангылай алыннган къаныгъызда глюкоза къаллай бир болгъанын тёрели глюкометрни болушлугъу бла да билирге боллукъду, алай бла уа саулугъугъузгъа къоркъуу тюшгенин бла тюшмегенин тохташдырыргъа онг табылады. Алай къанда бал туз бир кезиучюкде кёбейирге да боллукъду, сёз ючюн,  аш-азыкъ, ичги да кёп болгъан хант къанганы артында иги кесек заманны олтургъандан  неда къаныгъызны бек бузгъан бир осал ишге жолукъгъандан сора.

Керти болум къаллай болгъанын тюз тохташдырыр ючюн,  глюкированный гемоглобинни тынгылы анализин этерге керекди, бу арт эки - юч айны ичинде сизни къаныгъызда бал туз къаллай бир болгъаны алай бла тохташдырыллыкъды. Ол мардадан (бир литрде алты ммольдан) артыкъ эсе, сизде диабетни экинчи тюрлюсю (типи) барды. Алай эсе уа, энди хар зат да кесигизни жашау халыгъызгъа кёре боллукъду - аны иги да тюрлендирмей жарарыкъ тюйюлдю. Сизден врачла бек алгъа ашарыкъланы айыртлап хайырланыуну излерикдиле: ауур, кючлю ашарыкъланы ашаргъа жарарыкъ тюйюлдю эм не къадар кёп къымылдаргъа керек боллукъду.
 

 Къанда глюкозаны мардасын диета, жюрюу, женгил ишлени этиу бла тап халгъа келтиралмай эсегиз, врач сизге бал тузну азайтыучу дарманланы берликди, ала да болушмасала уа, инсулинден уколла этдирирге тюшерикди. 

-Бал тузну къанда къаллай бир болгъанын къаты контрольда тутаргъа  керекмиди?

-Къанда бал туз мардасындан артыкъ болса, бек алгъа ууакъ къан тамырчыкъла (капиллярла) къыйналадыла. Къан этге сингмейди, этни клеткалары тунчугъуп къаладыла. Диабет -2 аурууну бек осал ишлери адамны чархыны аллай жерлеринде башланадыла.

Жюрекде къан жетишимли болмаса, инфарктдан аурургъа уллу къоркъуу чыгъады. Мыйыгъа къан аз барса уа, инсульт башланып къалыргъа къоркъуулуду. Бюйрекле ауруп къалыргъа (нефропатия), кёзле да къыяулу  неда арталлыда кёрмей окъуна къалыргъа да къоркъуу чыгъады  клеткалада къанны азлыгъындан. Аякълада-бутлада къан тамырлада къан жюрюмесе уа, трофика жарала, аланы ызларындан а гангрена ауруу да чыгъадыла, алай бла уа, жарсыугъа, саусузну аягъын, бутун окъуна кесип кетерирге тюшеди. Алай диабетик, кесин къолгъа алса, саулугъун сакъларгъа бек сюйсе, аллай палахладан къутулургъа боллукъду.

-  Ахшы халда турууну жашырынлыкъларыны юслеринден айтсагъыз эди.

- Ала алай къыйын затла тюйюлдюле: ашарыкъланы кючлюлюклерине кёре марданы сакъларгъа, кючню-къарыуну излеген ишлени (чабыу, терк-терк атлап жюрюу, энчи упражненияла) кюн сайын этип турургъа керекди. Аны бла бирге диабетден ауругъан саусуз адамланы араларында - жарсыуларын унутурча болумлада - не къадар кёп турса, саулугъуна аллай бир игиди.

 Ишге эрттенликде эм андан артха ингирликде жаяу алгъа акъырын-акъырын, артда уа терк-терк атлап жюрюу  саулукъгъа игиди. Бек башы уа: кеси аллына саусуз кесин багъаргъа кюрешмей, жаланда врач айтханны этерге керекди.