Юч акъыл сёз

  Малкъар халкъны таурухлары, жомакълары бек кёпдюле. Жарсыугъа, жаш тёлю аланы хазны билмейди, билген таматаларыбыз а жашаудан кетип барадыла. Бу таурухну мен атамдан Байсыланы Къапландан жазып алгъанма. Жаннетли болсун, ол да алышханды дуниясын. Жюзле бла билгенди атам миллетибизни жомакъларын. Тауда бичен хазырлагъан кезиуде къошда тургъанларында бир ингирде айтханын экинчи кере къайтармагъанды. Билгени  миллет байлыкъ эди, алай жазмагъа тюшмегенди.

Эртте-эртте бир элде  бир къатын бла киши жашагъандыла. Аланы юч жашлары болгъанды. Жашла жете келген заманда аналарына ауруу тийип ёлгенди. Аталары : «Сабийлериме ёге ана сынатмам», - деп  жашап тургъанды. Алай болсада  жашла аталарына бой бермей, юйге тасха тюшюре башлайдыла. 
Кюнлени биринде аталары кёп сагъыш этип, ингирликде ушхууургъа олтургъан заманда: «Балаларым, сизге бир сёз айтырыкъ эдим», - дейди.

- Айт, атабыз, бир айтырыкъ душман болсун, жюрегингде не бар эсе да, бир айтма, жюзлеп айт.

- Анагъыз ёлдю, сизге ёге ана сынатмайым, мудах этмейим деп, къолумдан келгенича ишлеп, ашатыргъа, жашатыргъа да кюрешдим. Алай болсада  сиз ишге бой бермедигиз. Къочхар мюйюзлеринлей, ючюгюз да бир кибик жетгенсиз. Мени уа сизни юйлендирирге бир тюрлю къолайым жокъду. Сизге мени айтырыгъым: чыгъып кетип, бир да болмаса бир жылгъа не юч жылгъа  жалчылыкъда туруп, мадар этип келсегиз эди…

- Да, атабыз, къоркъма аны ючюн, тамбла тангнга сау чыкъсакъ, жолоучу болурбуз, - дедиле бир аууздан жашла.

Танг атды. Жашла жолоучу болдула. Элден элге ёте барып, бир элде межгитни аллында къартла олтуруп тургъанлай: «Салам алейкум, акъсакъалла!» - дедиле. «Алейкум салам!»- деп, кюнтууушда олтургъанла ёрге турдула.

- Не айланасыз, не жюрюйсюз, жигитле?

- Юч жылгъа болса да, иш излей айланабыз.

Къартланы ичинден бири сёлешди: «Жигитле, ючюгюзден юч акъыл сёзге юч жыл мени юйюмде ишлерге къайсыгъыз тохтайсыз?». Тамата бла ортанчы сюйсюнмейдиле. Гитче къарындашлары алагъа къарап: «Мен тохтайма», - деди.

«Анса уа жете болмаз атабызны акъыл сёзлери. Алай, юч акъыл сёзге тохтайма дей эсенг, тохта, биз а башха жумуш излерикбиз», - деди жашладан таматалары.

Юйюне баргъандан сора къарт жашха айтханды: «Жигит, бизни кесибизни сабийибиз болмагъанды. Бир уллу ишибиз да жокъду. Эрттен-ингир отун жаргъанча, мал орунну тюбюне къарагъанча болмаса, ауур иш бла жюклерик тюйюлбюз».

Жаш былайда ишлеп турады. Эки къарындашы уа  бу жерледен узайып кетдиле. Эки-юч элден ётгенден сора, къойла кютерге ючжыллыкъ жалчылыкъгъа тохтайдыла. Къыш да кете, жаз да келе, аны бла юч жыл озду. Эки къарындаш, бир талай къой алып келе, гитче къарындашлары болгъан элге жетдиле. Ол да аланы кёрюп: «Да была уа мал сюрюп келедиле да», - деди кеси кесине. Аны тургъан юйюню акъсакъалы: «Жигит, къарындашларым деучю эдинг да, мал сюрюп келедиле, сен да бюгюн аладан къалма», - деди.

Ол къарт эссиз болмаз эди. Юй бийчесине аллында кюн окъуна ичине алтын салып, гыржын биширтген эди. Гыржынны башлыкъгъа салып, башлыкъны иги тынгылы халы бла къаты тикдирип хазырлагъан эди.

- Да балам, сау бол, Аллах ыразы болсун, юч жылны ичинде башынга жыйгъан эсенг, керек болмагъан кёп хапар мен санга айтхан болмам. Ала бары да акъыл сёзле эдиле. Сен юч жылны ичинде жаш эсенг да, баш болуп тургъанса, мени кесими балам тюз сен этген жумушну этермеди, билмейме. Энди къарындашларынг мал сюрюп барадыла, сен а жаяуса, жетерсе аланы, Аллах айтса. Айырылырдан алгъа, башында айтханымча, юч акъыл сёз айтыргъа сюеме, тынгыла.

Биринчиси: экеулен ушакъ эте тура эселе, чакъырмасала, ушакъгъа къошулуучу болма.

Экинчиси: сен алынга келген жашса, жюрегингде не ахшы муратынг бар эсе да, Аллах толтурсун, юйленирге башласанг, элингден тышына чыкъма, сокъур болса да, акъсакъ болса да, гуппур болса да, элингден къыз изле, анга юйлен.

Ючюнчю сёзюм: жолгъа чыгъып бараса, ахшы жолгъа бар, эки неда юч жол айырылгъан жерге жетсенг, узакъды деп, жол ахшысын къоюп, жууукъду деп, аман жолну сайлама.

Ма бу башлыкъны уа элте бар, Аллах онг берип, элинге кюн аллына жетсенг, башлыкъны оноуун межгитигизни къатында жамауат къартлары этерле. Хайда, бар ахшы жолгъа.

- Къалыгъыз сиз да, акъсакъал, Аллах ёмюрюгюзню узакъ этсин, мен кетдим, - деп, жаш жолгъа чыкъды.

Ашыгъышлы келип, къарындашларын жетди. Къарындашлары муну жанын къыйнадыла:«Келесе бюгюн а силкинип, юч жылны юч акъыл сёзге тургъанма деп», - дедиле. Алай гитче аланы ол сёзлерине эс бурмады. Была ючюсю да келе-келип, жол ючге айырылгъан жерге жетдиле. Гитче къарындашлары: «Келигиз, тюп жол бла барайыкъ», - деди. «Бар сен къалайтын барлыкъ эсенг да, юч акъыл сёзге ишлеп келген жаш, биз а баш жол бла барлыкъбыз», - деди тамата къарындашлары, анга тырман эте.

Гитче къарындашлары жаяу эди, ол юч жол да бирге къошулгъан жерге чыкъды. Ётген болурламы деп, жолгъа къарады, алай мал ыз кёрмеди. Алайда кече къалды. Эрттенликде ала келлик жол бла ёрге барып къарады. Бир элге жетип, анда бир жашха тюбеди.

- Салам алейкум, жигит.

- Алейкум салам, сау кел, жууукъ бол.

- Къонакъ этсенг, жууукъ а боллукъма.

- Къонакъ Аллахны къонагъыды, кел.

Сехлени ачып, къонакъны юйге кийирип башлады. Жаш арбазда къойланы кёрдю, болсада къойладан ахырыда хапары болмады. Юйге кийирип, башлыгъын тешип, артыкъ бек эслетмей,  эшик артына салып къойду.

«Ала, къонакъгъа аш эт», - деди къонакъбай юй бийчесине. Юй бийчеси аш этип тебиреди. Ол заманда жаш аш юйде тап кюйде жарашдырылып тургъан тапчанны юсюнде бир уллу къап-къара ит жатып тургъанын эследи. Алай башына таянмагъан жумуш болгъаны себепли, бир зат да сормады. Къонакъны ариу халлы кёрюп, сыйладыла, ызы бла отоугъа элтип, тынчайтдыла.

Эрттенликде жаш, жолоучу боллугъу эсинде болур эди, бек эртте турду. Алай андан да алгъа къонакъбай туруп, юй бийчесине ашын-сууун хазыр этдирип тура эди. Къонакъ къолун-бетин жуугъанлай, къонакъбайы: «Кел,  ауузланайыкъ», - деди. Олтурдула, ауузландыла. Ашап бошагъандан сора, къонакъ: «Бай сыйлы бол, эгечим, берген туз - гыржынынгы сууаплыгъын Аллах сенден умутчулагъа берсин», - деди. Къонакъбай: «Да, жигит, ахшы жолгъа бар, манга къонакъгъа тюшюп, сен болмасанг, сау адам кетмегенди. Бирси кече да алларында кёп къойлары бла эки къонакъ тюшген эдиле. Ала башларына таянмагъан затны соргъанлары ючюн ахыр дунияларына кетгендиле. Ол сен кёрген тапчанда жатхан къара ит – мени ёз атамды. Эки жыйырма бла он жылы толгъанда, не зулмусу болгъан болур эди, ахшы Аллах аны ол сыфатха кийиргенди. Келген къонакъгъа уа мен къонакъбай болама. Алай мени юйюме келген: «Бу ит тапчанда, юйюнгю сыйлы жеринде, нек жатады?» - десе,  жюрегим кётюрмейди, аны мен сау къоймайма». Жаш: «Къонакъларынг  мени къарындашларым эдиле», - деп мудах болду. «Башларына жетмеген затны сорургъа ёч эдиле, ол гюняхлары ючюн  ахыр дунияларына кетгендиле, санга уа Аллах узакъ ёмюр берсин. Малларын а сюре барыргъа эркинсе», - деп жууаплады къонакъбай. Жаш малланы да алып, къабакъ эшикден чыгъып, артыкъ  сёз айтыргъа да базынмай: «Хайда, сау къалыгъыз», - деп кетди.

Жолда бара туруп, кёп тюрлю сагъышла башын  баса эдиле: «Бу малланы сюрюп барып, элиме, жамауатыма жетсем, къарындашларым былай ёлгендиле деп, атама не деп айтайым? Бек гитчелери мен эдим да, юйленирге мени да заманым озуп тура эди, аланы экисини къарасын кийсем  а, беш-алты жыл турургъа керекме. Ол бек кёп заманды. Айтмам, беш жыл жалчылыкъгъа тохтагъан болурла ала, дерме. Башха элледе болгъаныбыз а ётюрюк тюйюлдю. Малланы уа къоратмам. Юйленнгенимден сора, бир юч-тёрт жылдан айтырма болгъан къыйынлыкъны, малларын кеслерине жаратырма», - деп кеси алайгъа тохташды.

Кюнлени бир кюнюнде тюш да болгъунчу, элине жыйышды. Межгитни аллында кюнтууушда олтургъан къартла жашны келе тургъанын кёрдюле. «Аллах, Аллах, юч жылгъа бу сюрюлюп келген мал къадаргъа бир къарачыгъыз. Жашла, туругъуз, малларына къарагъыз. Жигитни уа былайгъа къайтарайыкъ, бир хапар сорайыкъ. Бу къадар малны бу алып келген, эки тамата къарындашы бютюнда къаллай бир сюрлюк болурла», - дедиле къартла. Жаш межгитни аллына къайтып, къартла бла жылы саламлашды. Башлыкъны аркъасындан алып: «Башлыгъынга жамауатны къартлары оноу этерле деп, къарт берген эди», - деп, абаданлагъа узатды.

- О, маржа, жигит, ма, бичакъны башлыкъгъа тийдирмей, халыларын сёк.

Башлыкъны ачхан заманда ичинден тёп-тёгерек бир уллу гыржын чыкъды.

- Бир къарачы, жамауат, къартлана ол тамата да, жаш да къалай сыйлайдыла, туура, ашайыкъ. 

Башлыкъны къанатларын кенг жайып: «Бисмилляхий», - деп, бичакъ бла гыржынны кесерге тебиреген заманда, бичакъ ётмекни ичине ётмей, кесмей къалды.

- Я, Аллах, тышы ётмек болгъанлыкъгъа, ичи уа чий алтынды. Кёрдюгюзмю, аланла, жашны жигитлигин, бу жашха бу элде къыз жокъду, тамбладан озмай, ол жерде ол къыз деп, излеп алыргъа керекбиз, - деп оноу этилди алайда. Жаш ичинден: «Элимден, жеримден алыргъа ниетимде бар эди. Алай болсада  эл къартла боюнума таш байлап, суугъа атсала да, не айтыргъа къолумдан келликди, этсинле, алсынла», - деди.

Алай бла бир тыш элде бек болумлу адамны къызына келечиле ийдиле. Жашны юйлендирдиле. Жаш да, къыз да, къарт аталары да, жангы дуния ачханча, жашаугъа чыкъдыла. Жашай баргъан заманда жашха улан тууду. Андан сора бир юч-тёрт жылдан къыз ата юйюне къайтады. Жаш а сокъураныуда эди: «Юч сёзге юч жыл ишлегенме, ол къартны осуятын бузмазгъа керек эдим. Алай эл, жамауат хорладыла. Болсада  къартны акъыл сёзлерин сансыз этип къойсам, Аллах кечмез».  Сора аман акъыл бла бир ингирде бетин башха тюрлю этип, къайынлары болгъан элге баргъанды. Экиндиде къайын къызы суу алыргъа чыгъып, келе тургъанлай тюбеп:«Къызы, бу кече мени къонакъ этсегиз, ма муну берир эдим», - деп алтын токъмакъ кёргюзтгенди. 

- Мен кесим сизни къонакъ эталмам, алай эгечим барды да, анга айтайым, ол «хо» десе, къайтып келип сизге хапар берирме.
Эгечи уа: «Алтынмы дейсе…байлыкъ жолда атылып турмайды, хар ким да узалырча, аллыбызгъа келгенни ычхындырмайыкъ.Мен жашчыкъ бла отоуда, аття бла сен аш юйде къалырбыз.  Къайт да бар, айт къонакъгъа: атам тынчая туруп, келсин», - деди.

Жашны къонакъ отоугъа къойдула, алай аны кёзюне жукъу кирмеди, сагъайгъанлай турду: юй бийчесини жукъларын сакълай эди. Ахырысы бир заманда жаш кийинип, башха отоугъа кирип, жашчыкъны анасыны къоюнундан алып, терк окъуна тышына чыкъды. Элине алып келип, атасына берди. Къайынларыны юйюнде уа – бушуу-бушман. Эки эгеч да бир бирлерине гурушха болдула. «Сен айтып келдинг да, мен да «хо» деп къойдум, сен барып айт аттягъа», - деди эгечине жашчыкъны анасы.Ол атасына: «Бюгече этмез ишибизни этгенбиз, адам тынчайгъандан сора, бир къарыусуз къонакъ тилекчи болгъани эди. Сени тургъузургъа болмагъанбыз, аны уа къонакъгъа алгъанбыз. Ол а тюз боюнлу адам болмаз эди, жашчыкъны урлап кетгенди», - деди.

«Ой, Аллахдан аман табыгъыз! Не этейик энди уа?!. Аллах юйюгюзню къурутхан, кеси ёмюрюмде эки кёзюмю ёрге кётюрмезча этдигиз. Терк окъуна атасына билдиригиз, жашчыкъ ёлюп къалгъанды, терк жет, дегиз. Манга уа бир къайын агъач алып келигиз, терк окъуна сабий формалы жонайым, кебинлерсиз, къагъанакъны кесибиз жуууп къойгъанбыз десек, хар адам да ийнаныр. Киеу да алай терк жеталмаз, элтирбиз, бастырырбыз». «Сабийни» элтдиле, бастырдыла. Атасы уа экинчи кюн келди. Ала сюелген бушуугъа ол да, мудахланып, сюелди. Юч кюн озду, жашчыкъны атасы юйюне къайтды.

Беш-алты кюн озгъанлай, киши юй бийчесине: «Ала, - деди – элт бу къызны юйюне, ол къарт да, баш иеси да ашдан-суудан къыйнала болурла». Анасы къызын киеуню юйюне алып келди. Жаш да, мудах болуп, ючюсю да бирча ахтынып олтурдула. Жаш: «Бар, аш-суу эт», - деди.Юй бийчеси аш юйге баргъанда, къайын атасыны къатында жашчыгъын кёрюп, къычырыкъ этип, эси азды. Ол бир кесек эс жыйгъандан сора жаш айтды: «Сюйсегиз бюгече, алай бюгече кеталмазсыз, къонакъ Аллахны къонагъыды, эрттенликде мени арбазымдан къалай чыкъгъаныгъызны адам кёрген да этмесин, билген да этмесин, алай кетигиз. Сюйсегиз жашчыкъны алып къайтарыгъыз, сюйсегиз а къоюп».

«Не деп элтейик биз жашчыкъны, ёлгенди деп халкъ арбазыбызда бушууда туруп, тамбла уа аны алып  баралмазбыз», - деди тиширыу. Къатынын, къайын анасын да кече арасындан бираз озгъанлай тургъузду: «Хайда, ахшы жолгъа барыгъыз», - деп, жолгъа ашырды.

Бир къауум кюнден жашчыкъны атасы, сабийин да алып, юй бийчесини элине барды. Межгитни аллында къартла бла саламлашып: «Жамауат, мени къайын атамы юйюнде сиз да, биз да бирча, ким ач болуп, ким сууукъ болуп, жашчыкъ ёлгенди деп, бушуу этгенбиз. Алай ол жашчыкъ ма буду, къабырда уа не болгъанын, тилейме, жамауат белгили этеригизни», - деди. Тёрт-беш жашны жиберип, къабырны ачдырып, кисей чёргеуню бери алып, ичин ачханда, къайындан жонулгъан сабий сыфатлы тёммекни чыгъардыла.

«Ма, сиз да, мен да сюелген бушуу буду, хайда, сау къалыгъыз, жамауат, бек къыйын бушууубуз быллай болсун, тынчлыгъыбыз артыкъ болсун. Мен а къартны осуятын бузмам, элимден, жамауатымдан къызгъа юйленип, жангы жашаугъа кесими тизерме», – деп жаш элине къайтды. 

Таматаланы сёзлеринде барды ёзек, байлыкъгъа табыныу бирде адамны жашауун бузуп къояды.

 

Байсыланы Марзият жазып алгъанды.
Поделиться: