Сейирсиндирме сёзлюк

(баргъаны)

Ы

Ылгъыз – даржалары эки тюрлю жюрюген, тукъум сыйлылыкълары бирча болмагъан тукъумладан тиширыу, бий бла жалгъашып, андан туугъан сабий.

Ылхым – ырхым не да ырахын. Жунчуу, тюгениу.

Ылхынык – бир къауум адам келишип, ишлеп, артда уа юлюшлерине ыразы болмай не башха сылтау бла арада сёз чыгъыу, даулаш.

Ылызгъыр – мал, кийик сюрюулени аякъ ызлары. Къуугъун болса, аллай ызны алып барадыла.

Ылынкы – бир жанына ийилик, кетип ёсген, бюгюлген. 

Ылыбыр, лыбыр – Гебенде, тишде ахыр басылып, гаппар болгъан бичен.

Ылышкы – биреуню малын багъып, кютюп къайтарыргъа келишим этип алыу адет. 

Ынтыш – эли, тийреси, тенглери бла жарашыулукъну, татлы жашамакълыкъны белгисиди. Адамны жамауат бла, жыйын бла келише билген халы; адамны кесине тартхан, 
юйюнде кёл олтуртхан мамырлыгъы. Алай эсе, ынтыш – аллай адамны илишаныды, иги адамны сыфатын къурагъан белгиди.

Ыпын – чындыны сабан агъачны гинасына (боюнсагъа) бегитген эки чюй.

Ырахмат – ыразылыкъ сёзю. Адамны къууатын кёргюзтген илишан. 

Ырнык – быйыл атылгъан урлукъну, чыкъмай къалып, экинчи жаз чыкъгъаны. Селтен. Былтыр, тирликни жыйгъанда, урлугъу агъып къалып, кеси аллына чыкъгъан сабан. Къаралмай, эски болгъан битим терекле.

Ырпыс – ийнек къозалгъандан сора аны биринчи сауулгъан сютюнден – уууз сютден этилген азыкъ.

Ырфадыка – къарын тюбюнде акъ ызлыкълары болгъан къара къой.

Ырысла – кёп тюрлю тиричилик белгилени – тауушланы, тюшлени, тюбеулени – игиликге, аманлыкъгъа, хайыргъа, хатагъа жоралау. Ол тюрлю ийнаныула.

Ырым – бир затны бир затха не бир адамгъа атап сакълау. Сёз ючюн, биреуню жашы аскерде эсе, ол келсе, къурманлыкъ этерикме деп, мал кётюргени; излем, талашыу.

Ырым тилек – сыйлы жерледе, от тёрледе (алтарьлада) этилген жашырын тилек. Тайная мольба, заклинание, ритуал.

Ырыфын – кёкде гюняхсыз ёлгенле барыучу жол.

Ыскындык – агъачны къырып, чырпылай жыйышдырылгъан буруу, бегим.

Ыстым – сабий туугъандан сора сегизинчи кече;

Ыстым кече – сабийге ат атауну кечеси.

Ыстым той – къатын къозлаудан кюченнги этгенде, анга къара кючле кёз салмаз ючюн къоншу отоуда дауур этедиле – жырлап, тепсеп, жалбарыу, тобалыкъ жырла не 
зикирле айтадыла. 

Ысым – адамны кесилиги, аты, элден кёрген намысы; адамны жамауатха салгъан къыйыны ючюн келген намысы, даражасы.

Ысхылты – жамауатны, элни игиси, айырмалысы.

Ыхтырма – хаух къош, желден, кюнден  сакъланыргъа бир кесек заманчыкъгъа этилген къурулуш. Балаган.

Ыштанкъул – бийик тау жерледе, кюнлюмледе, къаялада ёсген къаты тамырлы ханс. Тытымлы болгъаны себепли, аны тамырын къазып, алайлай да, башха къатыкъгъа 
къошуп да ашагъандыла.

Ышхалыуа – бир затха оноу, келишим, хыйсап этерге жыйылып, бир оноугъа келишалмай чачылыу; ишге ишекли болмау.

Э

Эген – Голлу байрамлада, башха къууанчлада этилген къууумну намысына къуралгъан оюнлада, эришиуледе эришгенлеге, ёчешгенлеге къарагъан адам, тюзлюкчю. 
Жамауат жашауда болуучу тюрлю-тюрлю даулашланы сюзген, ортаны айыргъан адам. Судья.

Эгер – таулу жомакълада, хапарлада кёп айтылгъан бийикбут, узунбел, салпыкъулакъ уучу ит. 

Экен – аз шупха, ишеклик хыйсабы болгъан, адам кёлюндегин айтханда, «болурму», «ким биледи», «ай, медет» дегенча, сагъышлы-болжаллы оюмну билдирген къарамчы сёз.

Элежумар – тилинге тийирсенг – ачхылды, артда башынгы тели айландыргъан, мынгылан бюртюк маталлы ханс. 

Элес – сюйген адамынгы дайым кёзге кёрюнюучю сыфаты. Эсингде тутхан затынгы, санга багъалы, сыйлы атны кёз тууранга келиши. Мираж. Силует.

Элтгич – экеулен эки жанындан тутуп, жюк ташыгъан агъач керек. Носилка.

Эмгек, эмеуюл – мифледе, жомакълада, башха къара кючлеге ийнаныудан келген ырымлада къан эмген, артыкълыкъ этген таша кюч. Къанич, обур, къара жин. Вампир.

Эмен ичирилген – эмен къабукъланы биширип этилген бояу.

Эммеч – Буруннгу Грециядан келген мифледе айтылгъан амазонкала.

Эмпидук – эки ананы эмген къозу, бузоу, улакъ.

Эниклеу – бир затха юйрениуню ал башы. 

Эриклеу – биреуню къатлап сёлешиу; башханы ауазы бла жырлау; башха адамны жюрюшюн, къылыгъын къатлау. 

Эпиграмма – поэтле, жырчыла кеси заманлашларына атап, аланы къылыкъларын, ол не бу ишлерин масхара этип, жютю сёзле, тенглешдириуле бла суратлагъан къысха назму.

Ю

Юлпек – ёрге жыйылып, тёбе (доппан) этилип, таралгъан къалын бурма чач. 

Юркюм – терк, къаты, сур.

Юрюк – уруп, къаты баргъан суу.