Къулий Къайсынны юсюнден жюрек сёзюм

Быйыл 1 ноябрьде  КъМР-ни халкъ поэти, Ленинчи саугъаны, СССР-ни, РФ-ни Къырал саугъаларыны лауреаты Къулийланы Къайсын туугъанлы 102 жыл толады.  Аны чыгъармачылыгъы малкъар поэзияны эмда бийик тёппесичады. Ол  жазгъан тизгинле жаланда Россейде угъай, андан тышында да кенг белгилидиле. Поэт, белгилисича, шуёхлукъну къаты тутханладан болгъанды, тенглерин жаныча кёрюп. Аны юсюнден айтады бу эсгериу материалда Дагъыстанны халкъ поэти Магомед Ахмедов да.

Дуния башында атлары, тюз да Ата журтча, деменгилили, огъурлулу эшитилген поэтле бардыла. Дагъыстан десек а –  Расул Гамзатов эсибизге тюшеди, Къайсын десек – Малкъар акъылыбызгъа келеди. Алим  а – Къабартыны, Мустай – Башкъортну, Давид – Къалмукъну белгилеричадыла.

Расул эркелетип былагъа «Гамзатов и Компания»  деп да айтханды. Халкъны эмда уллу жетишими аны ана тилиди, тилни жетишими уа -  поэтле бла аланы магъаналы назмуларыдыла. 

Къулийланы Къайсынны уллу поэтлилигине мени бирда ишеклигим жокъду десем, ётюрюк айтмам. Ол кавказ халкълагъа  саугъагъа  кёкден тюшгенди, жер жюзюнде жашагъан кезиуюнде уа аламат назму тизгинлерин такъгъанды.  Аны Аллах жарытхан  «Жер китабы» бийик фахмулулукъ, сёз ёхтемлилик, халкъы бла миллетине уллу  сюймеклик бла жазылгъанды.  Чыгъарманы бийик поэтика сезимледен толгъан бетлери   аллыбызда ёмюрледе да ачылгъанлай турлукъдула, алагъа  бушуу, къууанч кюнледе да къарарча.

Къулий улуну  «Жер китабында»  ёз журтну бла тыш жерни,  сюймекликни бла жау болууну, къууанчны бла мудахлыкъны,  акъыллылыкъны бла акъылсызлыкъны, кертини бла ётюрюкню, халаллыкъны бла сатхычлыкъны, батырлыкъны бла къоркъакълыкъны темаларына жораланнган бёлюмлери бардыла.  Ала  барысы да тынгысыз жюрекни толкъунларындан  чыкъгъан тизгинледиле, авторну жашауундан, къадарындан алынып жазылгъанла:

Къалгъан адамладан артыкъ
Бир зат излемедим,
Сен, башхаланы арытып,
Мени ая демедим,

Жашау!  Мени да ишлерге,
Жашаргъа да къой демедим,
Кёп бер деп жылыуну жерге,
Тынчлыкъ бер деп тиледим.

Аты айтылгъан орус поэт Арсений Тарковский былай белгилегенди: «Къулийланы Къайсын огъурлу, тынч  халкъдан  битеудуния поэзияны жолуна  чыкъгъан закийди.  Ол миллетини атындан адам улуну  барысы бла да сёлешеди».

Къайсын ёз журтуна, къатындагъылагъа да таза сюймеклиги ючюн быллай бийик багъагъа тийишли инсанды. Чынтты поэтге аз санлы миллетле жокъдула,  Аллахдан фахмусу келген улан къайсыбызда жаратыллыгъы  кишиге белгили тюйюлдю, заманы келгинчи жашырынды.

Малкъар халкъны ол жаны бла насыбы тутханды: аны Къулийланы Къайсынча талисманы барды.  Таулула  Къайсын эмда багъалагъан Александр Пушкинни ызындан «Сакъла талисманым  мени!» деп къатлап айталлыкъдыла. Малкъарлы акъылман, ёхтем уллулугъуна да къарамай, бизни хар бирибизге жууукъду, ангылашымлыды.
 
Хар къайда, хар неден да юйренирге
Кюрешдим – терекден, ташдан, жауундан,
Мен, дайым да сохта болдум да жерге,
Жаздан, къышдан да юйрендим жангыдан.

Хар неден да юйренирге кюрешдим,
Насыплы, насыпсыз сагъатымдан да,
Манга къууанч не жарсыу берген ишден,
Къар акълыгъындан, тау сыфатындан да.

Аны назмулары  ачыкъдыла, тазадыла, авторну  солууна ушайдыла, тизгинлерини ритмлерине кёре уа закийни тынгысыз жюрегини урууун ангылайбыз, жаныны термилгенине тюшюнебиз. Ала  ачыкъ нервалачадыла. Алай ол аурууну багъаргъа къатында къыйын къадарлы уллу Малкъар турады, аны жарыкъ жауунлары, акъ къары, деменгили таулары, таза суулары, тамаша гюллери, айбат ханслары, кёк кёгю бла. Былада поэт Чегем бла ёмюрлюк ушагъын да сабыр бардырады, Ата журт сезимин неден да бийикде тута.  

Къайсынны къыйынлыкъла  къатдырып къоймай, тёзюмлю, огъурлу, болургъа, бюгюлмезге юйретгендиле. Ол жаны бла юлгюсю уа кёз аллында -  тюз да жаныча сюйген туугъан жери.  Андады аны насыбы, къууанчы да.  

Ким биледи, энди дуния поэзияда къарны, жерни, кёкню, сёзню, музыканы, фахмулулукъну бла ёхтемлиликни аныча баямлай билген инсан не хазна чыкъсын:

Сууу да, жарыгъы да,
Тереги, къаясы да,
Бийикледе къары да,
Кырдыгы, аязы да

Кёп болгъан жерде ёсген
Гокка хансла, узакъда
Къар кюн тюшдюгюз эсге,
Жюрегим мутхуз чакъда.

Сора жарыды кёлюм,
Сёзюм да болду жангы,
Жаныма шатлыкъ келип,
Башхача атды тангым.

Билеме сизге тийген,
Жашау берген кюнню да,
Сизге салкъынын ийген
Булутну, ингирни да,

Сиз чууакълыгъын кёрген,
Жауун ийген кёкню да,
Сизге ауана берген
Кёк чинар терекни да.

Къайсынны аламат назмулары, Аллахха айланнган тилек дууалагъа ушаш, эски болмайдыла, къатлап айтылып тургъанларына магъаналарыны кючлерин тас этмейдиле, кюнден-кюннге керекден-керек бола баргъанчадыла. 

Николай Тихонов поэтни чыгъармачылыгъыны юсюнден сёзюн бардыра былай дегенди: «Ол жазгъанлада  тау шауданны салкъынлыгъы, гюрбежиде темирни зынгырдагъаны, жаралы терекни ынчхагъаны, къаялагъа тийген  ай жарыкълыкъны жилтинлери сыйынадыла.  Къайсын – поэтди, аскерчиди.  Ол дуния башына адамлагъа сизни  жюрек ачыуларыгъыз мени жанымы да термилтедиле деген сёзлени айтыр ючюн жаратылгъан инсанды». 

Къайсын Шуваевични таныгъаным  себепли кесими бек насыплыгъа санайма. Аны назмулары мени, жангы башламчылыкълагъа таукеллендирип, жашаргъа, сагъышланыргъа, сезерге, сюерге юйретедиле.

Поэтге бек уллу насып – ол дуниясын алышындыргъанындан сора да аны эсде тутсалады.  Къайсын  бюгюнлюкде да бизни биргебизгеди.  Закийни  ёмюрлюк чыгъармалары адамланы жол нёгерлери болуп келедиле.  Биз, саула,  халкъы ючюн кюрешген ахшы уланны, уллу харфдан чынтты поэтни бир заманда да унуталлыкъ тюйюлбюз!