Кязим эмда малкъар адабият

ЖАНГЫ ЖАЗМА

Кязим жангы жазма адабиятха жол ызлауунда бек алгъа кесине харфлыкъ къурап башлайды. Шукур болсун, медиреселеде Къуранны къарасына юйретедиле. Аны кёп эллиси алифле бла жаза, окъуй биледиле. Алай, тау тилни кесин алып къарагъанда, арап  харфла аны ич къурулушуна толусунлай келишип къалмайдыла. Аны ачыкълагъандан сора Кязим арап харфлыкъны жетишмеген, тауушну толусунлай бералмагъан жерлерине фарси харфлыкъдан къошуп, ана тилде ажымсыз жазарча, харфлыкъ къурайды. Аны мураты школ ачып, сабийлени дуния окъуугъа окъутургъа эди.

Дагъыстан жанында, Акъсай, Темирхан-Шура кибик элледе-жерледе аллай школла болгъанларын кёрюп, малкъар жамауатлада да ол ишни къураргъа сюйгенди. Алай а, аны Дагъыстандан келтирген хапарларына кёлленип, эллилери хау деселе да, кёзюне жетип, дуния окъууну окъургъа школ ачар ючюн ырысхы къоратыргъа керегин кёргенде, бир къужур тынгылауукъ болуп къала эдиле.

Кёп турмай, Кязим ангылайды - XIX ёмюрню ахырында малкъар жамауатла аллай тарых магъаналы уллу ишге хазыр тюйюл эдиле. Алай бла  Кязимни иги умутлары жашау жетишимсизликни эрттегили хуруларында кёмюледиле.

Алай а, кесини халкъыны рухий байлыгъына къарагъанда, ол жетишимли эди хар жаны бла да, тамам эди, жалчыта эди тау жамауатланы адеп-къылыкъ, жюрюу-туруу излемлерин. Болсада нарт таурухла тарых, жигитлик, жортууул жырла да халкъны жашауундан узакъ эдиле. Кереги уа – халкъны жашауун суратлап, аны тюненесин, бюгюнюн, хар окъугъан, эшитген кёрюрча, билирча, сагъыш да этерча, алай жазаргъа керек эди.

Кязим жангы сёзню эски жырланы къурашында айтыуну (жазыуну) тийишли кёреди. Халкъ тынч ангылагъан, сюйген таурухланы, жырланы, буруннгу дастанланы хазыр формалары – жашау-турмуш магъаналары болгъан жангы чыгъармаланы – таулу жамауатланы сезимлерине женгил, толу жетдирирге болушурукъ эди. Алай бла халкъ асламланы тынгылаучуладан окъуучулагъа ётдюрген кезиуню къыйынлыгъын хорларгъа онг чыгъады.

Кязимни ол эки уллу жагъаны бирикдирген биринчи уллу чыгъармасы – «Тахир бла Зухура» поэмасыды. Кязим эрттеги сюжетни къайтаргъанлыкъгъа, анда жангы адамланы, жангы чюйреликлени ачыкълай эди. Жарлы Тахир бла бай Зухураны бушуулу сюймекликлери шёндюгю жарлы жаш бла бай къызны болумларын кёргюзте эди. Дунияда бир зат да тюрленмегенди…

Кязимни «Бели иничке, субай назы...», «Салам жаздым санга артыкъ...», «Къара къашынг, къара кёзюнг...», «Къарап турдум баргъанынга...», «Къоннган къушха базынып...» дегенча лирика назму къаууму да алай шаркъ назмучулукъну тёрелеринде жазылгъандыла. Шаркъда зикирле да назму бла жазылыучуларын эсге алсакъ, Кязимни къысха лирика назмулары, макъамгъа тынч келип, зикирлеча айтылгъандыла. Алай бла Кязимни оюмлары халкъны теренине жетип, уллу адеп-къылыкъ борчну тамамлагъандыла.

Кязим жангы назмучулукъну мурдоруна халкъны жашауун салады. Ол формалы жамауат оюмла, философия фикирле ангылашыныулу болур ючюн а ол назму хатын, жазыу къурамын 7-8 бууунлу шатык тизгинледен, бирча этим рифмаладан къурайды:

Бий бийлигин анда кёрдю
Къарыусузгъа къарыу берди!
Элни ишин этип келди,
Бек сыйлыгъа да тергелди.

Кязим назмучулукъну аллитерация, анафора кибик тёрелерин да уста хайырланады.

Къызлы юйге кёз къарамаз...
Келген къонакъ кече къалмаз.

Рифмагъа жетгинчи окъуна, тауушланы бирге ушашлыкълары, тизгинни гыллыуун терклендирип, назмугъа субайлыкъ, макъамлылыкъ береди. Анга кёре, Кязимни рифма къурау къудурети бек байды. Ол бирде бейтлени юлгюсюнде экилеу (парный) рифмала бла жазады:

Тау башлары, ойра, болур чууана,
Мараучу да келе болур, къууана.

Былайда Кязимге юлгю болгъан халкъ жырланы къуралыу формаларыды:

Эте эдиле къартлыкъ тонунг деп ала тон,
Къубадий къалды тогъуз къатындан къаратон...

(«Къубадийлары»)

Аны бла бирге  Кязим дин сюжетлеге жазгъан чыгъармаларыны асламысын бейтле бла жазады:

Хайыр этсенг бу дунияда къуллагъа,
Бий болурса жаннетдеги хурлагъа!
Къонакъ келсе ёз юйюнге – ариу кёр,
Аз, кёп болсун, жол азыкъгъа бир зат бер

«Жахил» деген назмусу, кёп насийхатлары алай жазылгъандыла.

Кязимни ючтизгин назмуларыны хар бири нарт сёзню магъанасын тутады. Сёз ючюн:

Иги сёзню сыйын билмез,
Бир тутханын ёлсе иймез,
Киши айтханны да сюймез.

Неда насийхатлары:

Ат танылыр жюрюшюнден,
Иги къоншу – юлюшюнден,
Эл бийи да – хар ишинден...

Къарачай-малкъар фольклорда тюбемеген, алай кюнчыгъыш поэзияда, башха тюрк адабиятлада да бурун заманладан бери да жюрюген ючтизгин назмула да жазады. Аланы юч тизгинлерин да рифмагъа келтиреди:

Кязим жазма поэзияны мурдоруна кезиулеш рифмаланы да салады:

Жашха, къызгъа ие болмакъ –
Туудургъанны баш ишиди.
Сюймекликге зулму токъмакъ –
Жамауатны бедишиди...

Тёртюшер тизгин бла жазылгъан назмулада, ал эки тизгин бла тёртюнчю тизгин рифмаланып, ючюнчю тизгин ачыкъ къалады. Сёз ючюн, «Бар гюняхларымы кеч, раббин Аллах...» деген назмусу толусунлай алай жазылгъанды. Неда ма бу тёрт тизгин:

Жутлукъ кёпдю, ырысхы жокъ, берим – аз,
Сёз жюрюйдю, сабырлыкъ жокъ, тёзюм – аз.
«Уруш» дейле, «бичен», «тирмен» дегенча,
Узакъ уруш бери жетмей кёп турмаз.

Кязим назмуну къуралыу хыйсапларын аллай бир эркин жюрютеди – ол ана тилни назмугъа жараулулугъун сынагъаннга ушайды. Бир назмуда окъуна ол къош рифмаланы, тёртлеу, кезиулеу рифмаланы да салады. Алай а аны сюйген жоругъу, зикир макъамы бузулмаучу, тёрт тизгини да рифмагъа кирген 7-8 бууунлу назмуладыла:

Тарыгъаса, жарлы Кязим,
Бёрю улууду сёзюнг.
Тураса зорлукъгъа тёзюп.
Жашдан тола эки кёзюнг.

Алай бла  Кязим кеси къурагъан харфлыкъ бла  кесинден сора бир инсан да билмеген, энди билирге да болмазлыкъ грамматикасы бла жангы жазма адабиятны жазып башлагъанды. Аны ана бешиги Холам-Бызынгы тары, Малкъар ауузу бла Чегемни арасы болуп, ол кесини тил байлыгъында юч ауузну сёлешиу хунерин бирикдиргенди.

Ол жангы жазма адабиятны тилине Чегем диалектни алып, суратлау адабиятны тилини ёсюп барлыкъ жолун белгилегенди.

Арап, фарси, тюрк тилледен алып, ана тилни мурдорунда, кеси къурап, кёп сёз кийиргенди. Алай бла ана тилни суратлау онгларын кенгертгенди. Кязим башлагъан адабият тил аны кеси заманында да, андан бери да кёп закий жазыучуланы, алимлени, фахмулу устазланы кючлери бла байыгъып, ёсюп баргъанды. Бюгюнлюкде малкъар адабият тил терен магъаналы, кёп ызлы, агъымлы чыгъармаланы толу сезим эмда жашау кертиликде жазарча, аллай бакы-бай тил болгъанды.