Балала къошулмагъан жылла

Кёчгюнчюлюкден  бери не кёп заман озгъан эсе да, не кёп айтылгъан эсе да, жангыдан-жангы затла эшите турабыз. Былтыр биз, бир талай адам болуп, Тырныаууз шахарны школларындан бирине сабийле бла тюбешиуге барабыз. Ол Малкъар халкъны жангырыууну кюнюне жораланып эди. Анга уа абадан тёлюден да бир-эки тиширыуну чакъырадыла.

Жыйылгъанла хар бири кесича сёлешдиле. Ол уллайгъан тиширыуладан бири Шауайладанма дегенде, артда жууукъ адамымды деп, къаршы олтуруп, ушакъ этген эдик. Бир бирге телефон номерлерибизни да бергенбиз. Андан бери иги кесек заман озду. Бир кюн телефонум зынгырдады. Тынгылайма. «Мен Шауайланы Омарны къызы Халиматма»,-деди сёлешген. Мен а аны олсагъат таныдым. Ауазын унутурукъ тюйюл эдим. Ол кюн Тырныауузда болгъан тюбешиуде  ол кеси къурагъан кёп назму окъуп, жыйылгъанланы барысын да сейирсиндирген эди.

Ол да манга: «Эсимден кетмей тураса, кёп айтырыгъым барды, бери бир келсенг,сюерик эдим»,-деди. Мен а,экинчи къайтартмай: «Халимат,тамбла эрттенликде санга жол алама, тюбеширбиз»,-дедим.

Экинчи кюн, айтханымча, Тырныауузгъа бардым. Халимат мени ыразы этер умут бла  къайры олтуртургъа билмей эди. Сора кесини онг жанына тёрге ётдюрдю. Угъай, былайгъа кесинг олтур дегеними да эшитмей эди. Ол кюн аны бла кёп ушакъ этдик. Ол кесини жашау жолуну юсюнден хапарлады. Халкъыбызны кёчюргенде кёрген къыйынлыкъларын кёз жашлары тёгюле, бирде мен къатында болгъанымы да унутуп, къарамы  бир жерде тохтап, алай айтады:

-Мен 1932 жылда Чегемде Беттуругъу деген элде туугъанма. Бусагъатда ол элни эсде тутханла да болмазла.  Бизни кёчюрген кюнню эсиме тюшюрсем, чач тюклерим ёрге къобадыла. Жашагъан къадарыбызда жыйгъан ырысхыбызгъа ие болалмагъанла…

Сагъатны ичинде алалгъаныбызны алдыкъ да, машинагъа  жетер жерге дери тёрт километрни кётюрюп бардыкъ. Элталмагъаныбызны жолда атып кетген эдик. Биз машиналагъа жетгенде, танг жарый башлагъан эди. Тюшге келтирип вагонлагъа жыйдыла. Кече,кюн болгъанын да билмей, кетип барабыз. Эшикле къаты бегитилипдиле. Жиляй,тарала, Жамбулгъа жетдик.

Халимат кёзюн бир жерден алмайды, жилямукъларын сюртюп, бир кесек солуу алып, хапарын андан ары бардырады. «Вагонладан тюшгенибизде, арбала сакълай эдиле. Ишлерге жараулу адамы болгъан юйюрлени сайлап, алып кетедиле. Онгсузла артха къаладыла. Биз да келип Головочевкагъа тюшдюк. Отуз юч юйюр, къарт,жаш да эл клубунда турабыз. Биз колхоздан эсе артельни сайладыкъ. Ол къурулуш материалла чыгъара эди. Анда ишлегеннге 500 грамм ётмек бергендиле, сабийлеге да -300 грамм.

Кирпич заводда ишлегеннге санга ненча жыл болады деп киши сормайды, мардангы толтурмасанг, ётмек жокъду. Мен да кесимден таматала бла анда кюрешеме. Миллетими хар бир жарсыуун да ангылайма.  Тиширыугъа бу иш хаталы болгъанын да эшитеме. Кесими туугъан эгечлерим Фатимат (1924 жылдан), Аминат  (1927 жылдан), экиге айланнганларым: Аккайланы Ханифа (1918 жылдан), Хапаланы Кулистан (1903 жылдан), Тохаланы Лейля  (1912 жылдан), Хапаланы Саният (1906 жылдан), Ахматланы Маржан (1902 жылдан), Мисирланы Абидат (1904 жылдан), Жазаланы Лейля (1928 жылдан), Энейланы Кытуу (1922 жылдан) , къайсы бирин айтайым да, къайсы бирин къояйым, ала барысы да: «тиширыу болгъан адет къайры къуруду», - деп жарсый эдиле.

Мен сагъыннганладан бири да къалмагъанды энди»,-деп, Халимат биягъы къол жаулугъу бла кёз жашларын сюртдю. Не затны эсе да эсине салгъанча, тынгылап бир кесек турду.  «Эр киши болмай,ёлгеннге къабыр къазаргъа да бизге тюшгенди. Асыры къыйналгъандан, ай сайын тиширыу юсюне кёрген адет да къалгъан эди. Билеме, аны бир заманда киши да айтмагъанын. Таулу тиширыула намысха кючлю болгъандыла, уяла, иймене, кеслерине тюшген къыйынлыкъны ачыкъ айталмагъандыла. Мен а бу шартны  жюрегиме сыйындыралмай, ёлюп кетсем да, аны биргеме элтирге сюймей, бизни тиширыулагъа жетген ауурлукъну ачыкъларгъа сюйюп сёлешдим, Разият, санга.

Билемисе,эки жылны ичинде миллетибизге жан къошулмагъанды. Анча къыйынлыкъны кётюрген, кёпге чыдагъан таулу тиширыулагъа жангыдан тиширыу болургъа онг чыгъып, миллетибизге жан къошула 1947 жылда башланнганды. Ол заманда туугъанлагъа артыкъда сакъ болгъандыла.  Биз болгъан жерде биринчи болуп Мисирланы Дауутну жашы Жамал, Жаппуланы Сагитни жашы Магомет, Жашууланы Алийни къызы Мариям  туугъандыла да, базаргъа баргъан болса, алагъа энчи саугъала келтирмей къоймагъанды».

Халимат бир жерге аралгъанлай иги кесек олтуруп турду, кёзлерин да къысып. Аны арыгъанын кёрюп, мен: «Энди  сени къыйнамайым, эсгериулеге батылып, амалсыз окъуна болдунг. Энди солу»,-дедим.

-Разият, иги этдинг келгенинги, ичиме сыйындыралмай тургъан жарсыууму санга тёкдюм,-деп, Халимат отоууна кирип кетди. Къызы Света уа: «Кёчгюнчю жылланы сагъынса, сытылып башлайды. Бюгюн санга айтханларын а биринчи кере эшитеме. Аллах миллетибизни артдан онгнганладан этсин»,-деди.

Мен да Тырныаууздан Нальчикге келгинчи, машинаны терезесинден къарап, Халимат айтхан шартха сагъыш эте, анга аны жюреги бла  къайгъы этгенине жарсый, кёзю бла кёрген къыйынлыкъланы кётюре билалгъанына сейир да, ыспас да эте келдим.