Аны жарыгъы бюгюн да къатыбыздады

Бу айда бизни республикабыз малкъар литератураны мурдорун салгъан фахмулу поэтни эм акъылманны Мечиланы Кязим туугъанлы 160- жыллыгъын белгилерикди. Барыбыз да билгенден, ол Шыкъыда туугъанды эм Къазахстанны Талды-Курган областында ауушханды,1999 жылда уа Кязимни къабыры Нальчикге кёчюрюлгенди. 

Бызынгыда сабийликлеринде Кязимни кёргенле шёндю да бардыла.  Тау элге командировкагъа баргъанымда, ала бла тюбешип ушакъ этгенме.

Ботталаны Хайбар:

- Мен 1930 жылда Шыкъыда туугъанма. Ол жыл да Кязимни  къызы Шапийге улан туугъан эди. Мечи улу манга - Хайбар, туудугъуна уа Хайдар  атагъан эди.  Кязим хажини юй бийчеси Къанидат бла мени къарт ыннам Дауумхан  жууукъла болгъандыла.  Бир бирибиз бла бек татлы жашагъанбыз, юйлерибиз да бир жерде эдиле.  Эсимдеди,  бир ауукъ заманны зауукълу жашагъаныбыз, алай ол насыпны сюргюнню ачылыгъы къурутду. Анам ауушхан эди, атамы уа кулакса деп, Сибирьге ашырдыла. Жарсыугъа, ол заманда кеси къыйыны бла ишлеген ырысхыгъа да эркин тюйюл эди инсан. Мени уа аппам бла аммам ёсдюргендиле. Ёксюзлюкню бир инсан да сынамасын, аны ачылыгъы башым бла ётгенди. 

Ёксюзлюгюмю къыйынлыгъыны юсюне дагъыда окъуу мектепден къыстадыла. Ол заманда школну директору Кязимни жашы Ахмат эди. Юйюме жиляп келдим. Ыннам не болду деп жарсыды, хапарны айтханымдан сора, Кязим хажиге барабыз деп къаты болду.  Мечи  улуну юйюне келдик.  «Дауумхан, бетингде къайгъынг барды, не болгъанды?» - деп сорду акъылман. «Ахмат Хайбарны школдан къыстагъанды», - деп жилямсырады ынна. Алайлай къартны бети тюрленип, «келигиз, школгъа барабыз,  деди. Жетдик.  «Неди бу этгенинг?» - деп даулады жашына. Ахмат: «Кулакланы сабийлерин къыстаргъа деп, буйрукъ келгенди», - деп жууаплады.  Хажини бети да, ёню да тюрленип: «Бу ёксюзню окъумагъа къой, алай тюйюл эсе уа, мени юйюме санга жол жокъду!» - деди. Алай бла мен школну бошадым. 

Дагъыда бир затны эсгерейим.  Сабий заманымда шёндюча конфет-къалач жокъ эди. Жангыз да гырт бал туз туурамла. Ала уа асыры къатыдан, чёгюч бла болмаса ууаталмай эдик. Кязим хажи туурамны сындырса, манга бек уллу туурамны берир эди, туудугъуна Хайдаргъа уа - гитчесин. Сабийни кёзюне уа ол илинмейми къаллыкъ эди. Бир жол биягъы манга уллу туурам, Хайдаргъа уа биягъы гитчеси тюшгенде, ол тёзмеди: «Манга къуруда гитчеси, Хайбаргъа уа уллусун нек бересе?» - деп жиляды. Аппасы уа: «Жиляма, сени атанг-ананг бардыла, Хайбар а ёксюздю, анга уллу туурам тийишлиди», - дегенин унутмайма.

Элде адам ауушса, жууукълары межгитге садакъа келтирип, ныгъышда олтургъанланы уа сыйлагъан этиучю эдиле. Кязим хажи уа: «Сабийлеге юлешигиз!»- деп оноу этгенди. Сабийлени сюйген да, алагъа намыс эте да билгенди. 

Эсимдеди, Кязимге Къулий Къайсынны келиучюсю. Ала кёп олтурур эдиле. Хажи Къуранны окъуп таучагъа кёчюре эди. Манга уа: «Хайбар, бар ийнеклени бери сюрюп кел», - дер эди. Мен, къууулуп кетип, эки ийнегин сюрюуден сюрюп келсем, Къайсын а кеси саууп, сют алып кетиучюсю эсимдеди. 

Элибизде Кязим хажи билмей бир жумуш тындырылмагъанды. Чалгъыгъа къачан чыгъабыз, будай къачан себебиз деп сормай, башламаз эдиле. Не уа элчилени араларында сёз, даулаш къозгъалса, ол  аланы тюзлюкню жолуна салыр эди.   Аны оноуу бла биз бир юйюрча жашагъанбыз. Шыкъыда Чкалов атлы колхозубуз  хажини къошумчулугъу бла къуруда алчы жерлеге чыкъгъанды. Аныча тюзлюкню сюйген, намысы жюрюген инсаннга мен тюбемегенме. 1939-1940 жыллада Шыкъыдан бир къауумланы  Кичибалыкъагъа кёчюгюз деген оноу этилген эди. Кёпле унамай тохтайдыла, сора къуллукъчула Кязимге тилеп: «Сен кёчсенг, сени ызынгдан барлыкъды халкъ»,- дегенден сора  акъылман  жангы жерге кёчюп кетгенди. Андан сора мен аны кёрмегенме. Ызы бла халкъыбыз Азиягъа кёчюрюлдю, Кязим хажи тыш жерде ауушду. 

Бызынгы школну арбазындагъы эсгертмени Нальчикден келтирип, орнатханбыз. Эсимдеди, этген жумушума къууана, машинада келгеним. Кязим мени ёксюзлюгюмю кимден да бек ангылагъанды, аны ючюн мен да аны бла байламлы ишге жарагъаныма бек къууаннганма. 

Аналаны Абдуллах: 

-Мен  1928 жылда Шыкъыда туугъанма. Кёчгюнчюлюкге дери элде Аналаны тукъумдан жыйырма бла беш юйюр жашагъандыла, бюгюнлюкде уа биз онтёрт элге жайылыпбыз. Аналары ингуш тукъум Мокушладан жайылгъандыла деген таурух  барды, тюзюн – терсин ким билсин.  Ол таурухха кёре, буруннгу заманда бир къаугъада - къазауатда аяусуз къырылгъанды бу тукъум. Сау къалгъан жангыз бир жаш тиширыу болгъанды. Ол Шыкъыгъа къачып, кёп да турмай сабий тапханды. Туугъан уланнга Аналаны жашыды деп къойгъандыла, «ана» деген сёзден болур, баям. Алай манга, не десенг да, Шыкъы туугъан жеримди.

Кязимни да кёргенме, эсимдеди. Аны юсюнден айтыр затым да кёпдю. Биринчиден, ол сабийлени бек сюйгенди. Мен да сабий эдим, таматаракъ жашладача,  кесиме энчи бичакъ сюйдюм. Хар эрттен сайын  Кязимни гюрбежисине жол салып болгъанма, алай, уялып, нек жюрюп тургъанымы айтмагъанма. Бир жол баргъанымлай а, мюйюзден этилген сабы бла бычакъны чыгъарып берди. Ол саугъагъа къууанчым чексиз эди. 

Не заманда да Кязим иги окъугъуз деп тилеген  эди. Ол школубузгъа келсе, сабийле къууанып, тёгерегине басыныучулары эсимдеди. 

Огъурлу хажи кимге да эс тапдыргъанды. Бир жол бир тиширыугъа бахчасын къазаргъа ишчиле келлик эдиле. Аланы сыйларгъа азыкъ биширгенди, боза хазырлагъанды. Кязимни чакъырып, хар нени да тап этгенмеми, деп соргъанды. Бозамдан да кёр деп, адырыны  башын ачханда, ичине чычхан тюшюп къалгъанды. Тиширыу абызырагъанды, бети да къызаргъанды. Аны амалсызлыгъына къартны жаны ауруп, чычханны бери акъыртын таякъла бла чыгъаргъанды, сора бозаны пиалагъа къуюп, арсарсыз  ичгенди. «Бек иги бозады. Бу болгъан тапсыз ишни бир кишиге да айтма, ишчилени сыйла. Аны гюняхын мен боюнума алама», - дегенди. Алай бир жол тиширыу тилин тыялмагъанды, хапарны элге жайгъанды. Ныгъышчыла Кязимге дау этгенде: «Аны гюняхы мендеди», - деп къайтарып къойгъанды.

Элде хапар айтыучу эдиле – хажи бла бирге хаж къылыргъа баргъан дагъыстанлыла Кязимге  бизде Дагъыстанда жаша деп тилей эдиле, алай ол халкъымы атып къоярыкъ тюйюлме, дегенди. Жашауумда, халкъны аллында аныча сыйы, даражасы, намысы жюрюген инсаннга тюбемегенме.  Мен айтханымча, сабий эдим ол заманды, биз барыбыз да аны тёгерегине жыйылыргъа бек сюйюучю эдик. Ол бизге къуруда таурухла, жашауда керти да бола тургъан затланы юсюнден хапарлагъанлай туруучу эди. 

Жарсыугъа, туугъан жерими Шыкъыны эсиме тюшюре, сабий заманымы кёз аллыма келтире, кёп сагъыш этеме. Ол заманда бир бирге намыс бек къаты болгъанды. Сёзге айтсакъ – Кязимни атасы жашыны акъсакълыгъы бла таулада ишлеген къыйын боллугъун ангылап, Шауаланы темирчиге барып, жеринги мени жашыма бер деп тилеген эди, ол аны тилегин сёзсюз толтургъанды. Ма аллай намыс, бир бирге хурмет жюрюй эдиле таулуланы араларында! 

Кязимни назмуларын окъусам, ала черек суулача тёгюледиле, алагъа къаяланы къарыулары сингнгенчадыла. Сёзсюз, кеси да уста темирчи эди. 

Ислам диннге тартыныуум да аны хайырынданды. Ставропольда ишлегенимде, эки къумукълугъа тюбегенме, ала Къуранны кёчюрмелерин окъуй эдиле. Ол кёчюрмеледен ауругъаннга жарагъан, дагъыда тюрлю-тюрлю дууала жазып алгъанма. Алай окъургъа базынмай кёп тургъанма. Бир жол а тюшюмде киндик анамы кёреме: «Дууаланы окъургъа къоркъма, ала хайырлыдыла санга да, бизге да»,- дейди. Андан бери окъугъанлай турама. Кязимни таныгъан аны унутур амалы жокъду. Ол бюгюн да  чыракъ жарыгъыбызды.