«Мен къачан да законну, тюзлюкню жакъчысы болгъанма»

Хаджиланы Азретни жашы Исмайыл Къабарты-Малкъарны прокуратурасында 25 жылгъа жууукъ ишлегенди. Малкъар халкъда биринчи профессионал прокурорду. Ол не заманда да тюзлюкню  къоруулагъанды, жаланда законнга бойсуннганды, аны  жашау жоругъуна салгъанды. Ма аны ючюн ышана эдиле анга къыйын ишлени тинтирге.

Мен бу иш ючюн жаратылгъан кибикме, дейди Исмайыл. Чырмаулагъа да къарамай,  таулу жаш Къазахстанны бек даражалы  вузларындан бирин айырмалы бошагъанды. Анда къалып, бийик къуллукълагъа жетиширге да боллукъ эди. Алай аны Кавказ таула, жууукълары тартханлай тургъандыла. 

- Алма-Атада Киров атлы къырал университетни юридический факультетине  бек  къыйналып кирген эдим, школну кюмюш майдалгъа бошагъанлыкъгъа, - дейди Исмайыл. - Ол кезиуде  кёчгюнчюлени окъуугъа артыкъ ыразы болуп алмагъандыла.  

Биринчиден а анга медицина факультетде окъургъа тюшеди.  «Анда жашла уа манга  бир  къарыусуз, арыкъсуу, ёсюмсюз адамлача  кёрюннгендиле.  Ары сюймей келгеним ючюн болур эди алай», - деп  ышарады мени ушакъ нёгерим.

Болсада  школуну директору  Василий  Спивак   Исмайылгъа муратына жетерге – юридический факультетге кирирге - болушады.  «Курсда бир 12 кавказлы жаш болур эдик. Миллетлерибизге къарамай, къарындашлача жашагъанбыз», - деп эсгереди ол.

Студент жылларында окъуна Исмайыл тюзлюк жанлы болгъанын кёргюзтюп тургъанды. Окъууда жетишимлери ючюн комсомолну «женгил кавалериясы» деген  жаш тёлю жамауат биригиуюне аладыла. Бу организацияны келечилери   жамауат къоркъуусузлукъну сакъларгъа борчлу эдиле. Ол а аны кёлюне, ич дуниясына артыкъда бек ушагъанды. 

- Мен ингушлу нёгерим Исса Гарокоев бла бирге болгъанма.  Биз ресторанлада, кафеледе адамлагъа къалай ашатханларын, алада жорукъла сакъланнганларын тинтгенбиз. Бир жол а Саддам Хусейн бла да танышханма. Биз бир стол артында олтургъанбыз. Ол бир къууатлы, жарыкъ адамча кёрюннген эди манга. Артда аны зорлукъ сынатып ёлтюргенлеринде,  бир жууукъ адамыма артыкълыкъ этилгенча  жюрегим алай къыйналгъанды, - дейди Исмайыл. 

Окъууда, жамауат жашауда алчы жашны эслемей къоймайдыла. Аны Алма-Атаны область сюдюнде ишлерге окъуна чакъырадыла. Алай ол Кавказгъа къайтады. «Нас в Кабардино-Балкарии за Хаджиева будут благодарить», - деп ашыргъанды мени факультетни куратору Элизар Зеликсон. Мен а,  аны сёзлерине ийнанып, ёхтемленип келеме», - дейди Исмайыл. 

Алай мында уа кесини оюму болгъан жаш адамны артыкъ ыразы болуп сакъламайдыла. Делопроизводитель Александра Заикина, республикалы прокуратурада санга онг бериллик тюйюлдю, биринчиден районда ишлеп башла деп, аны Прохладныйге стажёр-следователь болуп ашырады. Анда ол Василий Кольченкону башчылыгъында  ишлейди.  Ол а, таулу жашны хунерлигин кёрюп, алты айдан аттестация этдиреди. Совет эм Урван районланы  прокуратураларын бирикдиргенден сора уа, аны башчысыны орунбасарына тийишли кёредиле.    

Кольченкону Прохладныйден Нальчикге кёчюргенде, ол Исмайылны кесине алып, аны шахарны   прокуроруну тамата болушлукъчусу этеди. Ол кезиуден башлап  Хаджи улугъа магъаналы, къыйын ишлени тинтирге тюшгенди.

Шахарны ол кезиуде оноучусу, аны аты-тукъуму бюгюн да белгилиди, ресторанда бир тиширыуну тепсегенине бюсюреп, хуржунундан чыгъарып, анга эки отоулу фатарны ачхычларын  берип къояды. Экинчи кюн Исмайылгъа жиляп-тарыгъып эки тиширыула келедиле. «Фатар алагъа берилирге тийишли кёре эдим. Кольченко бу ишни манга ышанады. Ачхычланы сыйырып, фатарны иелерине къайтарама. Ол а башчыланы ачыуландырмай къоймайды», - деп эсгереди ол.

Бир жол а шахарны сюдю Нартандан эки колхозчу кишиге ачылгъан уголовный ишге къараргъа чакъырады. «Бюгюнча кёз аллымдадыла ала экиси да, орталыкъ жыл санда, юслеринде да галифе кёнчеклери,   башларында къалпакълары. Аланы ахча урлагъандыла деп терслей эдиле. Сюдню башчысы уа мен материалланы тинтмей, къабыл кёрюп къоярыкъ суннганды.     

Алай мен а  тынгылы сюзмей,  бир ишге да къол салмагъанма. Материалланы окъусам а,  ала ахырда терс болмагъанлары ачыкъланады. «Нальчикпродторгну» оноучулары кеслерини кирлерин алагъа жагъаргъа умутда эдиле... Бу адамланы терсликлери жокъду деп, ишни тохтатыргъа кереклисин айтама. Сюдню таматалары не бек кюрешген эселе да, оноууму тюрлендирмейме. Мен законнга бойсунама!»  - дейди Исмайыл.

Жашны былай къаты  болгъанына бюсюремей, аны сындырыргъа кюрешгенле аз болмагъандыла. Партияны Ара Комитетинден битеу прокурор   ишчилени номенклатурагъа салыргъа деген буйрукъ келгенде, Хаджи улуну алмазгъа умут этедиле.  Алай бла  шахарны башчысы анга дерт жетдирирге кюрешгенди.   Номенклатурагъа алмасала уа, ишден къысталыргъа да боллукъду.  «Ол кезиуде уа манга,  жаш специалистгеча, фатар берилирге керек эди да, аны да тыйып къоядыла», - дейди Исмайыл.

1967 жылда Нальчикни прокуратурасына бир анонимка тюшеди. Ол а: «Эй, «прокурорла!», - деп, башланады.  Аны   ачыуланнган  адам жазгъанды, баям. «Анда прокурорланы улутхачыла, терсликге къуллукъ этгенле  деп аманлайдыла, - дейди Исмайыл. - Ахырында уа сиз аллайла тюйюл эсегиз, медицина факультетге грузинлиле окъуугъа къалай киргенлерин тинтигиз, ала   сабийлери бла  къара «Волга» машиналада келедиле. Аланы вузда  къоюп, юйлерине автобус бла къайтадыла», - деп   жазылгъанды.  

Кольченко бу ишни тинтиуню да Хаджи улугъа ышанады.   Ол а,  медицина училищеде улутхачыланы излейме деген жалгъан хапар къурап,  медицина факультетде тинтиуле башлайды. Ол  онжети эбизени окъуугъа улутха бла киргенлерин ачыкълайды. 

Биринчиден, ала экзаменледе жазгъан сочиненияларына къарап чыгъады.   Ала уа 6-7 бетде ариу къол ыз бла бир  халаты  да жазылып.   Ызы бла грузинли студентлени, бир-бир  чакъырып, улутхачылыкъны аманлыгъыны юсюнден кеслерини оюмларын жазаргъа буюрады.  Экзаменни кезиуюнде 6-7 бетни толтургъан жаш адамла,   кюн ортагъа дери кюрешип, бир бетни жартысында окъуна билдиралмайдыла оюмларын.     Кеслери да халатладан толу.

Жыйышдыргъан шартланы Хаджи улу  РСФСР-ни орта эм бийик профессионал билим  берген учрежденияларына башчылыкъ этген   Столетовха белгили этеди.   Къысха замандан а андан: «Апрельде неда майда университетни жабаргъа комиссия жиберебиз», -деген жууап келеди. 

Республиканы оноучулары уа бу шартланы башын жулур ючюн Москвагъа жюрюп, тинтиуле терсдиле, вузну ректорун кёрюп болмагъан адам жалгъан документле хазырлагъанды деп, сылтаула къурайдыла. Кесигиз  да ангылайсыз, быллай уллу къаугъа ючюн Хаджи улугъа ариу айтылмагъанын. Ызы бла прокуратура,  жангы тинтиуле бардырып, ол тапхан шартла терсдиле деп,  жалгъан документле къураладыла.  

Исмайылны Къабарты-Малкъарны ол кезиуде башчысы Тимбора Мальбахов обкомну бюросуна чакъырады. Ол прокуратурада тюзлюкню излеген жаш адамла ишлегенлерине къууаннганын айтады. Алай шартла  республикадан тышында белгили этилгенлерине уа ыразы болмагъанын да билдиреди.  

Алай бла КъМКъУ-ну ректору, медицина факультетни таматасы да къуллукъларындан эркин этилгендиле. Бу ишге дери уа Исмайылны аты бек иги  прокурорнуча айтылып тургъан эсе, андан сора аны махтауну, саугъала бериуню тохтатадыла.  

Тири прокурор дагъыда  кёп уголовный ишни тинтгенди. Ол Нальчикни  оноучулары  фатарланы сатып, ахчаны къолгъа этгенлерин да тохташдырады.  Жаланда   Шогенцуков атлы  орамда 140-дан аслам фатар жашау болумларын игилендирирге эсепде тургъанлагъа берилмей, башхалагъа юлешиннгенлерин табады. Шахарда уа  ол кезиуде жашау халларын игилендирирге эсепде 3050 юйюр тура эдиле.  

Исмайылны низамлылыгъына, кертичилигине   бюсюремегенле да болгъандыла. Ала аны ишден жокъ этерге къаты кюреш башлайдыла эмда алагъа аллай онг чыгъады.    Аны юйдеги облсовпрофда врач болуп ишлегенди. Ол анда  къан ауруу табады – лейкемия. Врачла  аны сау этер ючюн, шахардан элге кёчерге кереклисин айтадыла. Исмайыл юйюрюн бешинчи къатдан биринчиге кёчюрюрню юсюнден тилеклени жазады, Обкомгъа дери да жетеди. Алай болалмагъандан сора уа ауругъанны фатарын Вольный Аулда эгечлери сатып алгъан юйчюкге алышады.  

Аны эшитгенлей а, ол,   юч отоулу фатары бола тургъанлай, кесине  Вольный Аулда особняк алгъанды деп,  анонимка келеди. Хаджи улу   юйдегиси ауругъаныны, аны  бешинчи этаждан биринчиге кёчюрюрню  юсюнден тилеклерин да жыйышдырып, прокуратурагъа кёргюзтеди. Алай алагъа эс да бурулмайды. 

Башха шартла тапмай, Хаджи улуну паспорт низамны эмда Жашау журт законланы бузгъанды деп,  выговор берип, 1986 жылда прокуратурадан къыстайдыла. Документледе уа «кесин тапсыз жюрютгени ючюн къуллугъундан эркин  этерге» деп жазылыпды. 

Алай  Исмайылда бир терслик жокъду. Шахарны ичинде бир орамдан башхасына кёчген паспорт низамгъа бузукълукъ этмейди. Болсада аны прокуратурадан жокъ этерге сюйгенле асыры кючлю, къарыулу, онглары болгъан адамла эдиле. 

Ол кезиуден бюгюннге дери уа Исмайыл анга этилген терсликни кетерирге, атын ариуларгъа къолдан келгенни этеди. «Мен таматала бла ёсгенме, тукъумну адамыма. Къолгъа алгъан ишни бир заманда да къоймагъанма, тилегенле болгъанлыкъгъа, закондан чыкъмагъанма. Ма шёндю да кесими атымы кирден ариулап, тюзлюкню тохташдыраллыгъыма ишексизме», - дейди ол.