Кёзбау тенгле

Эртте бир бай киши къатыны бла жашагъанды. Аланы, Къолан деп бир жашларындан сора, сабийлери болмагъанды. Жангызларыны жанын къыйнаргъа кёзлери къыймай, кеси сюйген затны этерге къоя, къаллай бир керек болса да ахча бере, аман къылыкъгъа юйретгендиле.

Къолан, осал тенглеге нёгер болуп, тапхан ахчасын да аракъыгъа бла чагъыргъа жоя, ахчасы болмай къалса уа,  юйден бир зат урлай да сата, нёгерлери бла иче, хауле айланнганды.

Алай эте ёсгенди. Атасы, анасы да къарт болгъандыла. Анасы ёлгенди, атасы да кёп бармай тёшекге тюшгенди. «Энди, - дегенди атасы, - ёлеме да ёлеме, ол жангыз жашыма не этейим», – деп, кёп ойлап, сора: «Къалгъан байлыгъымы онга осуят этсем, барын да сатар да, нёгерлери бла ичер да бошар, артда уа жугъу да болмай, факъырачыча, атылып къалыр. Андан эсе къалгъан ахчаны бир амал этип, жашны къолуна берип къоймай, онгсуз кюнюнде мен юйретген иги акъылны бир кюн бир эсине тюшюрюр»,  - деп ойлагъанды да, ахчаны хуржунчукъгъа къуюп, чардакъны къангасын къобарып, аны артына салып, къангагъа темир жипчикни тагъып, аны энишге тартса, ол къобуп, ахчала тёгюлюрча этгенди.

Атасы ёлюрню аллында осуят этерге жашын къатына чакъыргъанды да, былай айтханды:

- Жашым, мен не бек кюрешдим эсе да, сени тюз жолгъа салалмадым. Сен манга тынгыламадынг, болсада энди мен ёлеме, битеу болгъан мюлкюмю санга осуят этип къояма. Мен къойгъан ырысхы бла дунияда жашарса. Аны бошасанг а, не этерсе? Сени бла ичип, ойнап айланнган нёгерлеринг ахчанг, ырысхынг къалмагъанын кёрюп, сени нёгерге да санамазла, санга арт бурурла, ол заманда сен жашаудан тюнгюлюрсе. Амалсызгъа къала башласанг, ма бу чардакъгъа тагъылгъан темир жипчикге кесинги асмакъгъа асып ёлюрсе.

Кёп турмай атасы ауушду, аны да адетде болгъаныча асырап, Къолан кеси кесине: «Мен ёлгюнчю атам къойгъан ырысхы да боллукъду», - дей, биягъы нёгерлери бла иче, юйню ичинде болгъан ырысхыны кёп бармай сатып бошады. Алай бла жаш болгъан мюлкюн да бошап, не зат этерге да билмей тургъанлай, нёгерлери андан жашыртын жыйылып, ойнаргъа агъачха кетип баргъанларын кёрюп, терезеден къарап:

- Манга уа нек айтмай барасыз? – деп, ызларындан къычырды.

Нёгерлери уа:

- Жанынгда бир капек ахчанг къалмагъанды сора энди сен неге керексе бизге! – деп, хыликкя этип кетдиле.

Аланы алай этгенлери Къоланнга ачыу тийди. «Энди уа не зат къалгъанды сатаргъа» - деп, тёгерегине къарай келип, ёлген анасындан къалгъан кюбюрчекчикни кёрюп, ары къарагъанда, ичинде бирсомлукъ алтын ахча тапды. Анга бир шеша чагъыр бла бишлакъ кесек алды да, нёгерлерини ызындан агъачха келип, чагъыр шешаны да, бишлакъ кесекни да жанына салып олтурду.

Ол олтуруп сагъышха къалып тургъанлай, терек башында къонуп тургъан къаргъа, бишлакъны кёрюп, уча келип, сермеп кетди. Энди уа не этейим деп, чагъыр шешаны да къолуна алып, олтуруп тургъанлай, нёгерлери къатына келдиле:

- Да мындан сора жугъунг жокъ эсе уа, жалан чагъыр шешаны уа биз не этерикбиз, - деп масхара этдиле.

- Бишлакъ кесегим да бар эди да, былайгъа салып тургъанымлай,  терек башындан къаргъа учуп келип, алып кетгенди,- деп, Къолан кертисин айтды. Анга нёгерлери кюлдюле да, ийнанмай:

- Алай эсе, сен былайда олтур,- деп кетдиле.

Аланы ийнанмагъанлары бютюнда ачыу тийип, чагъыр шешаны уруп, буштугъун чартлатып, кеси жангызлай ичип, юйге келип жатды.

Жукълап кефи аязгъанда, атасы айтхан осуятланы эсине тюшюре, юйню чардагъында тагъылгъан темир жипге да бир къарады. Болса да ёлюрге артыкъ сюймей, атасы айтхан сёзлеге башы таяннганын ангылап, керти айтхан эди атам деп, боюнуна темир жипни чёргеп, атасы айтхан жерге кесин асды. Ол ары тагъылгъанлай, чардакъ къанга къобуп кетип, хуржунчукъ толу бир алтын ахча башындан тёгюлдю. Къолан аны кёрюп бек къууанды, сора, атасыны осуятларын толтура: «Аман нёгерледен айырылайым, ахшы жашаугъа тюзелейим», - деп акъыл этди.

Ол кюн окъуна, мен аланы бир сынайым деп, барып тюкенден кёп ашарыкъ, ичерик да алып келип, биягъыланы къонакъгъа чакъырды. Тенглери анга ышанмай, арсар бола, жыйыла келип, жарашдырылгъан аш къанганы кёргенлеринде: «Бу аманнга энди уа ахча къайдан чыкъгъанды», - деп, бир бирлерине жашыртын шыбырдадыла.

Къолан, ёрге къобуп:

- Мени бир айтырыгъым барды, - дегенинде, айт деп, нёгерлери къулакъ салып тынгыладыла.

- Мен бюгюн орамда келе тургъанымлай, ол кюн мени агъачда бишлагъымы алып кетген къаргъа учуп жетип, ма бу хуржунчукъ бла бир ахчаны кёкден башыма атып кетгенди, - деди.

Нёгерлери, бир бирге къарай: «Керти айтады! Керти айтады!» - деп, андан-мындан къычыра, ийнана башладыла. Аланы алай ийнаннганларын кёргенде, Къолан былай айтды:

- Да ол кюн къаргъа бишлакъ кесегими алып кетгенди дегенимде, ийнанмагъансыз, бюгюн а ахчамы кёргенде, ётюрюкге окъуна баш урургъа хазырсыз, - деп, айып этип, аш къангада болгъан затланы да ашатмай жыйып, тенглерин къыстап ашырды.